Khái niệm
Tuyệt hãn là một loại bệnh biến ở giai đoạn nguy kịch xuất hiện triệu chứng ra mồ hôi quá nhiều đầm đìa không dứt như giọt dầu.
Chứng này ở trong các thiên Cử thống luận – Tố vấn và Ngũ cấm – Linh khu gọi là “Hãn đại tiết”, “Tuyệt hãn”, “Lậu hãn”, “Phát hãn”, “Hãn xuất bất khả chỉ”. Sách Loại chứng hoạt nhân thư đời Tống có ghi “Hư hãn bất chỉ”. Sách Thế y đắc hiệu phương đời Nguyên cũng mô tả chứng “Hãn bât chỉ”. Sách Tạp bệnh nguyên lưu tê chúc đời Thanh lại gọi là “Hãn đại tiết”. Những danh xưng nói trên ý nghĩa trên lâm sàng gần giống nhau.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
- Tuyệt hãn do khí âm muốn thoát: Chứng trạng chủ yếu là ra mồ hôi nhiều không dứt, nóng và dính hoặc ra mồ hôi như dầu, mình nóng, chấn tay ấm, khát nước muốn uống nước lạnh, thở thô, thể trạng mỏi mệt, môi lưỡi đỏ khô, mạch Hư Sác hoặc Tế Sác vô lực.
- Tuỵêt hãn do dương khí muốn vượt ra ngoài: Biểu hiện chủ yếu là mồ hôi ra đầm đìa, mồ hôi như giọt châu, trong loãng và lạnh, sợ lạnh nằm co, chân tay quyết lạnh, tinh thần ủy mị, sắc mặt tái nhợt, thở nhỏ yếu, khát muốn uống nước nóng, lưỡi nhuận, mạch Vi muốn Tuyệt hoặc Phù Sác mà Khâu.
Phân tích
- Chứng Tuyệt hãn do khí âm muốn thoát vôi chứng Tuyệt hãn do dương khí muốn vượt ra ngoài: Cả hai đều là chứng hậu hư thoát rất nguy hiểm, vì là chứng nặng có sốt cao, ra mồ hôi nhiều hoặc thổ quá, hoặc tả quá hoặc mạt huyết quá nhiều, hoặc ốm lâu hao âm tạo thành âm dịch khuy tổn nghiêm trọng dẫn đến hiện tượng âm kiệt thì dương khí mâ^t chỗ dựa mà tản mạn, dương vong thì âm dịch không hóa sinh đi đến chỗ cạn kiệt. Vì vậy xuất hiện các triệu chứng nguy cấp như khí âm muốn thoát và dương khí vượt ra ngoài. Nhưng hai chứng thường xuất hiện nôi tiếp chỉ khác nhau ở chỗ xuất hiện trước xuất hiện sau mà thôi. Yếu điểm biện chứng là ngoài những chứng trạng nguy hiểm của các tật bệnh nguyên phát còn có các chứng trạng đặc biệt là khí âm muốn thoát mà dương khí muốn vượt ra ngoài.
Tuyệt hãn do khí âm muốn thoát như Cử thống luận – Tố Vân nói: “Nhiệt thì tâu lý mở, vinh vệ thông, mồ hôi tiết ra nhiều cho nên khí cũng tiết ra… Mệt nhọc thì thở suyễn ra mồ hôi cả trong và ngoài đều phù việt cho nên khí bị hao”, đã chỉ rõ tình trạng âm dương thiên thịnh thiên suy của cơ thể đặc biệt là âm dương thiên thịnh thiên suy của tạng Tâm cho đến Doanh Vệ không điều cũng có thể làm cho tấu lý mở mà ra mồ hôi không ngừng. Thiên Quyết khí – sách Linh Khu cũng chỉ rõ “Tân (dịch) thoát ra là do tâu lý mở, mồ hôi ra nhiều”. Loại ra mồ hôi này xu thế bệnh khá nặng cũng tức là hiện tượng “Vong âm” phần nhiều có những đặc điểm ra mồ hôi không dứt, hãn dịch nóng và dính hoặc mồ hôi ra như giọt dầu, mình nóng, chân tay ấm, môi lưỡi đỏ khô, mạch Hư Sác hoặc Tế Sác vô lực… Điều trị nên ích khí cố thoát dục âm sinh tân cho uống Sinh mạch tán gia Sơn thù nhục. Chứng Tuyệt hãn do dương khí muốn vượt ra ngoài thiên Kinh mạch – sách Linh Khu có nói: “Lục dương khí tuyệt thì âm với dương chia lìa nhau, chia lìa thì tấu lý phát tiết xuất hiện Tuyệt hãn”. Đây là khi ốm nặng kéo dài, dương khí suy hao thái quá, đặc biệt là Tâm dương quá hao tổn không liễm được âm dẫn đến âm dương chia lìa, dương khí cũng tán loạn ra ngoài cho nên hãn dịch tiết ra nhiều. Loại mồ hôi ra nhiều này xu thế bệnh nguy cấp gọi là hiện tượng “Vong dương”. Đặc điểm là mồ hôi ra nhiều đầm đìa, chân tay quyết lạnh, tinh thần ủy mị, nằm co, mạch Vi muốn tuyệt. Điều trị nên bổ dương cố thoát, hồi dương cứu nghịch chọn dùng phương Sâm phụ thang gia Long cốt, Mẫu lệ…
Chứng Tuyệt hãn do khí âm muốn thoát và dương khí muốn vượt ra ngoài đều có thể xuất hiện, nhưng phải tùy thời nắm vững biến hóa của bệnh tình mà có biện pháp đôi phó thích hợp. Một khi hư thoát đã giảm bớt cũng nên căn cứ vào chứng hậu cụ thể mà biện chứng thi trị.
Trích dẫn y văn
- Mạch của Thái dương cuối cùng liên thuộc đến sự phản ảnh ở mắt, có màu trắng thì xẩy ra Tuyệt hãn và hãn ra thì chết (Chẩn yếu kinh trung luận – Tố vấn).
- Dụ Gia Ngôn còn chia ra thượng thoát, hạ thoát, thượng hạ đều thoát. Bây giờ hiểu rõ chứng này chẳng qua đều do bộ máy âm dương không khớp nhau. Như loại thượng thoát thì suyễn thở hụt hơi, mồ hôi ra nhiều mà vong dương, thần khí tán loạn, hồn phách chia lìa tức là “Thoát dương”. Hạ thoát thì do huyết băng không dứt hoặc quá hạ dẫn đến vong âm, hoặc giao hợp liên tục làm cho tinh tiết ra nhiều tức là “Thoát âm”. Thượng hạ đều thoát như loại trúng choáng váng ngã lăn, mũi thở khò khè ra tuyệt hãn, són đái không tự chủ tức là ậm dương đều thoát (Loại chứng trị tài – Quyển2).
Chứng thoát chỉ do dương khí vượt ra nhanh gấp, âm dương chia lìa, mồ hôi ra như giọt dầu, 6 bộ mạch sắp tuyệt, triệu chứng cấp bách nhất thời mới gọi là Thoát (Lâm chứng chỉ nam y án – Quyển 3).