Khái niệm
Hoàng hãn là chỉ chứng trạng mồ hôi ra có sắc vàng như nhuộm áo, trong Thủy khí bệnh mạch chứng tính trị – Kim quỹ yếu lược có nói “Hoàng hãn gây bệnh, thân thể phù nề, phát nhiệt, ra mồ hôi mà khát giống như chứng Phong thủy. Mồ hôi ra nhuộm áo có sắc vàng như Hoàng bá”. Các thầy thuốc đời sau thường đem chứng Hoàng hãn xếp lẫn lộn vào chứng Hoàng đản, thân mình và mắt phát màu vàng như Hoàng đản luận – Chứng nhận mạch trị nói “Chứng Hoàng hãn lòng trắng mắt vàng, da dẻ vàng, mồ hôi ra nhuộm áo như màu Hoàng bá”, tiến thêm bước nữa, sách Y học tâm ngộ khẳng định là “Ra mồ hôi nhuộm áo gọi là Hoàng hãn đều là loại Dương hoàng. Khẳng định Hoàng hãn là một loại Dương hoàng. Nhưng trên thực tế Hoàng hãn với Hoàng đản có chỗ không giống hẳn nhau mà Hoàng hãn có thể chỉ là một chứng trạng của Dương hoàng vì cùng xuất hiện thân thể và mắt có màu vàng. Cũng có thể chỉ ra mồ hôi nhuộm áo có màu vàng như Hoàng bá mà thân thể và mắt lại không có màu vàng. Mục này giới thiệu chứng Hoàng hãn chủ yếu là nói loại sau. Còn như loại Hoàng hãn mà thân thể và mắt có màu vàng thuộc loại Hoàng đản xin tham khảo ở chuyên mục riêng.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
- Hoàng hãn do Doanh Vệ úng tắc: Có chứng trạng ra mồ hôi như mầu Hoàng bá, phát nhiệt phù thũng nặng nề, trong da như có sâu bò, miệng khát, tiểu tiện không lợi, rêu lưỡi trắng, mạch Trầm.
- Hoàng hãn do thấp nhiệt tích chứa: Có chứng trạng mồ hôi ra sắc vàng phát nhiệt mình hơi nề, đau sườn, ngán ăn, đắng miệng, tiểu tiện đỏ, rêu lưỡi vàng nhớt, mạch Huyền Hoạt.
Phân tích
- Chứng Hoàng hãn do Doanh Vệ úng tắc: Phần nhiều mình nóng ra mồ hôi, Vệ hư, Doanh uất nhiệt với thủy chọi nhau hoặc gặp mửa dầm dề, hoặc tắm rửa nước lạnh khiến cho cơ bắp vít nghẽn, Doanh Vệ bị bế tắc cho nên có chứng trạng phát nhiệt, phù thũng, nặng nề, trong da như có sâu bò. Thủy khí đọng ở trong thì khí không hóa thấp, tân dịch không dâng lên nên miệng khát. Bàng quang khí hóa mất chức năng thì tiểu tiện không lợi. Điều trị nên tuyên thông uất trệ, điều hòa Doanh Vệ dùng phương Hoàng kỳ Thược dược Quế chi khổ tửu thang.
- Hoàng hãn do thấp nhiệt tích chứa: Phần nhiều do ngoại cảm tà khí thấp nhiệt hoặc do nội thấp kéo dài uất lại hóa nhiệt, thấp nhiệt tích chứa hun đốt Tỳ Vị cho nên thấy biểu hiện các chứng trạng như mồ hôi ra có sắc vàng, đắng miệng, phát nhiệt, đau sườn biếng ăn, tiểu tiện đỏ, rêu lưỡi vàng, mạch Huyền Hoạt. Tức như sách Y tông kim giámnói “Hoàng hãn hơi phù nề đều do thấp nhiệt”. Điều trị nên thanh nhiệt lợi thấp dùng phương Gia vị Ngọc bình phong tán gia giảm.
Hai chứng nói trên một là khi ra mồ hôi lại đi tắm rửa Doanh Vệ bị úng tắc gây nên. Một là thấp nhiệt nung nấu ở trong hun đốt Tỳ Vị gây nên. Một loại ở phần biểu của cơ phu, một loại theo Tỳ thấp mà tích chứa. Loại trên nên điều Doanh Vệ để trử biểu thấp, loại sau nên thanh thấp nhiệt, Doanh Vệ thông, thấp nhiệt trừ thì khỏi Hoàng hãn. Nhưng trên lâm sàng cũng có trường hợp chỉ ra mồ hôi nhuộm áo có sắc vàng còn thì không có chứng trạng nào khác có thể chọn dùng Mạn thanh tán mà điều trị.
Trích dẫn y văn
- Bệnh Hoàng hãn hai bắp chân thấp lạnh, nếu như phát nóng là thuộc chứng Lịch tiết. Ăn xong mà ra mồ hôi và thân thể thường tôi đi ngủ thì ra mồ hôi trộm đó là Vinh khí. Nếu mồ hôi ra rồi lại thấy phát nhiệt, lâu lâu thì thân thể tất tróc vẩy. Phát nhiệt không dứt, không hết tất sẽ sinh nhọt độc, nếu mình nặng mà ra mồ hôi rồi thấy nhẹ nhõm chốc lát lại thấy thân thể máy động, khi máy động thì đau trong ngực thì từ ngang lưng trở lên sẽ ra mồ hôi, ở phía dưới thì không có mồ hôi. Lưng và hông đau giống như cọ vật gì ở trong lớp da, nặng hơn thì không ăn được, mình nặng nề, phiền táo, tiểu tiện không lợi… đó là chứng Hoàng hãn dùng Quế chi gia Hoàng kỳ thang mà chữa (Thủy khí bệnh mạch chứng tính trị – Kim quỹ yếu lược).
- Mạch của chứng Hoàng hãn nếu Hồng Đại thì mau khỏi, Tế Sắc thì khó khỏi (Hoàng đản luận – Chứng nhân mạch trị).