Khái niệm
Phát cuồng là chỉ chứng thần chí thất thường, cuồng loạn không yên, nói năng, vận động linh tinh, chửi bới, cười khóc loạn xạ huyên náo không yến, tục gọi là “Võ si”, “Phát phong”.
Chứng này được thảo luận chuyên đề phát cuồng rất sớm từ sách Linh khu, đời sau phần nhiều thảo luận nói chứng Điên cuồng. Điên cuồng tuy cùng là loại thần chí thất thường, nhưng nguyên nhân, cơ chế bệnh và phương diện điều trị vẫn có chỗ khác nhau, cho nên ở mục này có chuyên luận “Điên” và “Cuồng” riêng.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
- Phát cuồng do đờm hỏa quấy rối lên trên: Có chứng phát bệnh nhanh gấp, cuồng táo dễ cáu giận, hành động nói năng linh tinh, chửi bới luôn miệng, phá phách đánh người, đau đầu mất ngủ, mặt hồng mắt đỏ, đại tiện bí kết, chất lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng nhớt, mạch Huyền Hoạt Sác.
- Phát cuồng do Dương minh nhiệt thịnh: Có chứng mặt đỏ mà nóng, nhìn bậy bạ nói bậy bạ, vứt áo mà chạy, trèo cao mà hát, leo tường vượt rào, có khi vài ngày không ăn uống, bụng đầy không nằm được, táo bón, tiểu tiện vàng, rêu lưỡi vàng, mạch Trầm Sác có lực.
- Phát cuồng do Can Đởm uất hỏa: Có chứng Tâm thần phiền loạn, thần thức không yên chôn, cuồng táo dễ cáu giận, nói năng thất thường hoặc hát hoặc hò, cười nói linh tinh, hồi hộp không yên, ngực sườn trướng đau, lưỡi đỏ rêu vàng, mạch Huyền Sác.
- Phát cuồng do ứ huyết nghẽn ở trong: Có chứng trong ngực bức bôi khó chịu, tinh thần không yên, có lúc nói năng liên tục không dứt, lại có lúc trầm cảm không nói năng, thậm chí suốt ngày chửi bới om sòm, cuồng loạn không yên, bụng dưới trướng đầy và rắn, đau cự án, chất lưỡi đỏ tía hoặc có nốt ứ huyết, mạch Trầm Thực có lực.
Phân tích
- Chứng Phát cuồng do Dương minh nhiệt thịnh với chứng Phát cuồng do Can Đởm uất hỏa: Cả hai đều do hỏa gây nên nhưng vị trí phát bệnh khác nhau. Phát cuồng do Dương minh nhiệt thịnh là do tà nhiệt truyền vào Dương minh, nhiệt kết ở Dương minh gây nên. Tố vấn – Dương minh mạch giải thiên: “Tứ chi là gốc của các kinh dương, dương thịnh thì tứ chi Thực. Thực thì leo trèo nơi cao… thân thể có nhiệt thịnh cho nên vứt áo mà chạy linh tinh… Dương thịnh khiến cho chửi bới quàng xiên bất kể thân sơ, lại không muốn ăn, không muốn uống cho nên chạy quàng xiên”. Vì thế coi các chứng trạng mặt đỏ không nóng, bụng đầy không nằm được, nhìn và nói năng quàng xiên, vứt áo mà chạy bất kể thân sơ, không muốn ăn uống coi là yếu điểm biện chứng. Điều trị theo phép thanh tiết Dương minh dùng các phương Lương cách tán hoặc Đại Thừa khí thang. Phát cuồng do Can Đởm uất hỏa là do nội thương thất tình, Can Đởm khí trệ, khí uất hóa hỏa quấy rối lên thần minh gây nên, Tâm thần bị quấy rối thì phiền loạn, thần không yên chỗ nên nói năng thất thường hoặc ca hát, hoặc cười khóc. Tâm thần không yên thì hoặc kinh hoặc sỢ, Can Đởm khí trệ thì ngực sườn trướng đau, cho nên yếu điểm biện chứng là Tâm thần phiền loạn, nói năng vô luân, sợ hãi không yên, ngực sườn trướng đau, mạch Huyền Sác. Điều trị theo phép thanh sơ Can Đởm dùng các phương Long Đởm tả Can thang hợp với Đan chi Tiêu giáo tán.
- Chứng Phát cuồng do đờm hỏa quấy rối lên trên và chứng Phát cuồng do ứ huyết nghẽn ở trong: Một chứng nguyên nhân bởi đờm, một chứng nguyên nhân bởi ứ. Phát cuồng do đơm hỏa quấy rối lên trên là do lầm Vị hỏa thịnh hun đốt tân dịch thành đờm, đờm hỏa câu kết, vít lấp Tâm khiếu gây nên bệnh. Yếu điểm biện chứng là cuồng táo dễ cáu giận, đập phá gây gổ, rêu lưỡi vàng nhớt, mạch Huyền Hoạt Sác. Điều trị theo phép khư đờm giáng hỏa, dùng phương Mông thạch cổn đơm hoàn. Phát cuồng do ứ huyết nghẽn ở trong là do tà nhiệt vào lý, huyết với nhiệt câu kết quấy rối thần minh gây nên. Yếu điểm biện chứng là: như cuồng hoặc phát cuồng, bụng dưới cứng rắn, đau mà cự án, chất lưỡi đỏ tía hoặc có nốt ứ huyết, điều tri theo phép tả nhiệt hóa ứ dùng các phương Đào nhân Thừa khí thang hoặc Để đương thang.
Trích dẫn y văn
Hoàng đế hỏi: “Có bệnh cáu giận phát cuồng, tại sao sinh ra bệnh ấy?” Kỳ Bá đáp: “Bệnh đó sinh ra ở phần dương”. Đế lại hỏi: “ở phần dương làm sao khiến người ta phát cuồng?”. Kỳ Bá trả lời: “Dương khí do va vấp đột ngột nên khó cả quyết cho nên hay cáu giận, gọi đó là Dương quyết”. Đế lại hỏi: “Làm sao biết được như thế?”. Kỳ Bá trả lại: “Dương minh thường là động, Cự dương, Thiếu dương không động, không động mà động là bệnh to, hậu bệnh là ở đó”. Đế lại hỏi: “Điều trị như thế nào?”. Kỳ Bá trả lời: “Cướp bỏ phần ăn thì khỏi, bởi vì ăn vào đến phần âm khí phát huy ở phần dương cho nên cướp phần ăn thì khỏi cho uống Sinh thiết lạc bởi vì Sinh thiết lạc là thứ hạ khí để chữa bệnh” (Tố vấn – Bệnh năng luận).
Điên cuồng là bệnh ở Tâm với Can Vị tất phải kiêm đàm kiêm hỏa. Điên do Tâm khí hư có nhiệt; Cuồng do Tâm có tà nhiệt. Đó là lý do điên cuồng. Điên thuộc phủ đởm ở Bào lạc cho nên lúc phát lúc ngưng. Cuồng thuộc tạng, đờm tụ ở Tâm chủ cho nên phát cơn liên tục, đó là thuộc loại Điên cuồng. Bệnh Điên tuy gốc từ Tâm nhưng về đại thể là do Can bệnh khá nhiều. Bệnh Cuồng tuy gốc từ Tâm mà cũng do nguyên nhân từ Vị với Thận, đó là những kiêm chứng của Điên và Cuồng (Tạp bệnh nguyên lưu tê chúc – Điên cuồng nguyên lưu).