Khái niệm
Hàn nhiệt vãng lai là chỉ ố hàn với phát nhiệt thay phiên nhau phát sinh.
Hàn nhiệt vãng lai khác với “ố hàn phát nhiệt”, vì loại sau là ố hàn với phát nhiệt đồng thời xuất hiện, mà hàn nhiệt vãng lai lại là hàn nhiệt thay nhau xuất hiện, có nghĩa là khi phát nhiệt thì không ố hàn, khi ố hàn lại không phát nhiệt, cần phân biệt.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
- Hàn nhiệt vãng lai do tà vào Thiếu dương: Có chứng trạng hàn nhiệt vãng lai, Tâm phiền hay nôn, đắng miệng, họng khô, hoa mắt, ngực sườn đầy tức, rìa lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng, mạch Huyền Sác.
- Hàn nhiệt vãng lai do ngoại ờảm Ngược tà: Hàn nhiệt vãng lai tái phát nhiều lần, phát bệnh có giờ giấc, phần nhiều cách ngày phát cơn một lần. Cũng có trường hợp cách 3 ngày mới phát 1 lần. Khi phát cơn, trước hết có cảm giác ố hàn, tiếp theo là sốt cao, cuối cùng ra mồ hôi toàn thân, xu thế nhiệt giảm, mình trở mát, lưỡi đỏ, rêu lưỡi trắng mỏng hoặc vàng nhớt, mạch Huyền .
- Chứng hàn nhiệt vãng lai do thấp nhiệt uất nghẽn ở Tam tiêu: Hàn nhiệt lúc phát, lúc không phát, ra mồ hôi mà vẫn không tỉnh táo, ngực khó chịu, trướng bụng, nôn oẹ, đau đầu phiền táo, khô miệng, ít uống nước, tiểu tiện vàng đỏ và sẻn, rìa lưỡi đỏ, rêu lưỡi có cáu nhớt hoặc trắng như trát phấn, mạch Nhu.Chứng hàn nhiệt vãng lai do tà vào Thiếu dương: Thái dương Thương hàn bệnh không giải, tà truyền vào Thiếu dương. Thiếu dương ở bán biểu bán lý, ngoại tà xâm phạm, tà khí với chính khí tranh giành nhau, chính khí không thắng được tà thì ố hàn, chính khí thắng được tà thì phát nhiệt, cho nên có chứng hàn nhiệt vãng lai. Mục Biện Thiếu dương bệnh mạch chứng tính trị sách Thượng hàn luận: “Vốn là Thái dương bệnh không giải, chuyển vào Thiếu dương, dưới sườn rắn đầy, nôn khan, không ăn được, vãng lai hàn nhiệt”. Lâm sàng ngoài chứng hàn nhiệt vãng lai còn có Thiếu dương chứng như miệng đắng họng khô, ngực sườn đầy tức, mạch Huyền … Điều trị nên hòa giải Thiếu dương dùng phương Tiểu Sài hồ thang là phương tễ đại biểu.
Chứng hàn nhiệt vãng lai do ngoại cảm Ngược tà: Bệnh do cảm nhiễm Ngược tà gây nên, phần nhiều phát sinh vào mùa Hè, Thu như sách Y tông tất độc có viết “Ngược tật phần nhiều do phong hàn thử thấp tà khí ở trời làm tổn thương”, về biểu hiện lâm sàng trong Ngược luận sách Tố Vấn có bàn rất rõ: “Ngược lúc đầu mới phát trước tiên từ da lông xuyên vào huyệt thì phát bệnh, rét run lập cập, đau lưng và cột sống, hàn tà rút đi thì cả trong và ngoài đều nóng, đầu đau như bổ, khát muốn uống nướclạnh”. Yếu điểm biện chứng là: Vãng lai hàn nhiệt, phát cơn có giờ giấc, 2 ngày phát một lần hoặc 3 ngày phát một lần (đó là Chính ngược) hoặc nhiệt nhiều hàn ít (gọi là Ôn ngược) hoặc hàn nhiều nhiệt ít (gọi là Hàn ngược). Khi phát cơn thì Ố hàn phát nhiệt ra mồ hôi thường tái phát nhiều lần. Điểm khác nhau giữa chứng này với chứng Hàn nhiệt vãng lai do tà vào Thiếu dương ở chô: loại sau thì ố hàn phát nhiệt không có giờ nhất định, có thể một ngày phát vài cơn, bệnh tình hơi ngắn, vả lại còn có chứng Thiếu dương như ngực sườn đầy tức, miệng đắng họng khô… Hàn nhiệt vãng lai do ngoại cảm Ngược tà điều trị nên khư tà tiệt ngược chọn dùng phương Tiệt ngược thất bảo ẩm. Nếu người thể trạng yếu mà bị tái phát, cho uống Hà nhân ẩm.
– Chứng hàn nhiệt vãng lai do thấp nhiệt uất nghẽn ở Tam tiêu: Chứng này do tà nhiệt đờm trọc của bệnh Thấp ôn lưu luyến ở Tam tiêu ẩn náu, lưu đọng không giải, Tam tiêu khí hóa mất chức năng xuất hiện chứng trạng có những đặc điểm là: Thấp nhiệt giao kết ở thượng, trung, hạ Tam tiêu như các chứng hàn nhiệt lúc phát lúc ẩn náu, ngực bụng bĩ đầy, trướng bụng, tiểu tiện vàng sẻn đỏ, rêu lưỡi nhớt… Điều trị nên phân tiêu để tiết bỏ tà, nên thư triển khí cơ dùng phương Hoàng liên ôn Đởm thang gia vị. Chứng này với hai chứng nói trên khác nhau, tà vào Thiếu dương phải lấy hàn tà làm thủ phạm thuộc Thương hàn.
Ngoại cảm ngược tà phải lấy Ngược tà làm thủ phạm thuộc Ngược tật. Chứng này thì lấy Thấp nhiệt gây.bệnh thuộc bệnh Thấp ôn. Biểu hiện lâm sàng đều có đặc trưng của nó. Hàn nhiệt vãng lai do tà vào Thiếu dương thì chợt lạnh chợt nóng không có giờ nhất định. Hàn nhiệt vãng lai do ngoại cảm ngược tà thì phát cơn có giờ nhất định, còn Thấp nhiệt uất nghẽn ở Tam tiêu thì Hàn nhiệt lúc phát, lúc ẩn náu, xu thế bệnh dằng dai, ra mồ hôi mà bệnh vẫn không giải. Lại căn cứ vào những kiêm chứng rêu lưỡi và mạch thật dễ dàng chẩn đoán phân biệt.
Trích dẫn y văn
Vệ khí với tà khí đồng khởi thì phát bệnh, nếu tách rời tà khí thì bệnh lui. Đồng khởi thuộc âm thì hàn, đồng khởi thuộc dương thì hết nhiệt. Tách khỏi âm thì hết hàn. Tách khỏi dương thì nhiệt. Còn như sang ngày khác mà lại thấy đồng khởi, đó là bệnh quay lại (Ngược hàn nhiệt – Y học cương mục).
Vãng lai hàn nhiệt là âm dương tranh thắng nhau. Dương bất túc thì trước hàn sau nhiệt. Âm bất túc thì trước nhiệt sau hàn. (Loại chứng – Hoạt nhân thư).