Khái niệm
Điên là một biểu hiện thần trí khác thường, lúc bắt đầu bị bệnh thường là tình chí không vui, không bao lâu thì thần chí ngơ ngác và nói năng không mạch lạc. Thọ thế bảo nguyên: “Điên là cười vui thất thường có, hiện tượng điên đảo rối loạn”, tục gọi là “Văn si”.
Chứng này bắt đầu thấy từ “Nội kinh. Tố vân – Kỳ bệnh luận; Linh khu – Điên cuồng thiên đều giới thiệu. Đời xưa đôi với Điên giản chưa phân biệt rõ thành hai chứng. Chư bệnh nguyên hậu luận – Quyển 45: “Từ 10 tuổi trở lên là Điên, 10 tuổi trở xuống là Giản”. Cảnh Nhạc toàn thư – Điên cuồng si ngốc: “Điên tức là Giản, xem xét trong Nội kinh nói chứng Điên rất rõ, còn Giản lại không bàn gì cả, thế là đủ rõ”. Đời sau lại cho loại phát cơn không có giờ nhất định, khi phát thì co giật, hôn mê ngã lăn, miệng sàu bọt dãi, sau khi tỉnh thì thần trí lại bình thường gọi là chứng Giản và có chỗ khác với chứng Điên. Mục này chỉ thảo luận riêng về chứng Điên.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
- Phát điên do đờm khí uất kết : Biểu hiện là tinh thần ức uất, tia mắt ngơ ngác, cử chỉ thất thường, hoặc cười hoặc khóc bất thường, nói năng vô luân, hoặc lẩm bẩm, nói và nhìn quàng xiên có vẻ nhớn nhác hoặc trầm mặc không nói năng, kiêm chứng lầm phiền hay cáu giận, giấc ngủ không yên, sinh hoạt tuỳ tiện, không nghĩ đến ăn uống, rêu lưỡi mỏng nhớt, mạch phần nhiều Huyền Hoạt.
- Phát điên do Tâm Tỳ đều hư: Biểu hiện là ngơ ngác như tượng gỗ, phản ứng chậm chạp, tinh thần hoảng hốt, hồi hộp dễ sợ, tình cảm sa sút, hay buồn, hay muốn khóc, chân tay bức bối, không phân biệt sạch bẩn, sắc mặt không tươi, kém ăn, chất lưỡi nhạt, mạch Tế Nhược.
Phân tích
- Chứng Phát điên do đàm khí uất trệ: Phần nhiều do tư lự thái quá, ước mơ không đạt hoặc do sợ hãi khí huyết nghịch loạn, khí trệ tân dịch kết tụ, kết lại thành đờm, đờm mê Tâm khiếu, thần minh vô dụng gây nên. Như Cảnh Nhạc toàn thư – điên cuồng si ngốccó viết: “Bệnh Điên phần nhiều phát sinh do đờm, gặp khi khí nghịch đờm bị úng trệ đều có thể vít lấp kinh lạc, ngăn cách Tam khiếu”. Yếu điểm biện chứng ngoài tình trạng thần chí khác thường, nói cười liên tục còn do đờm trọc nghẽn ở trong, cho nên không thiết ăn uống, rêu lưỡi mỏng nhớt. Đờm khí uất kết thì mạch phần nhiều Huyền Hoạt. Điều trị nên lý khí giải uất, quét đờm khai khiếu, chọn dùng phương Ôn Đởm thang gia Thạnh xương bồ, Viễn chí, Uất kim. Nếu bệnh nặng có thể dụng Tam thánh tán để bắt mửa.
- Chứng Phát điên do Tâm Tỳ đều hư: Phần nhiều do mắc bệnh lâu ngày Tâm Tỳ hao thương. Tỳ tổn thương thì nguồn của khí bất túc. Tâm tổn thương thì tâm thần không được nuôi dưỡng. Thận không chôn yên dẫn đến phát điên. Yếu điểm biện chứng là tinh thần tư lự hoảng hốt, ngơ ngác đần độn sắc mặt không tươi, lưỡi nhạt mạch Tế, điều trị nên dưỡng Tâm an thần, kiện Tỳ ích huyết, chọn dùng phương Dưỡng Tâm thang.
Trích dẫn y văn
- Điên là do tích lo tính uất, bệnh ở Tâm Tỳ Bao lạc, tam âm bị nghẽn trệ không tuyên thông, cho nên khí uất thì đờm mê thần trí lẫn lộn… đó là Điên thuộc Thực, dùng cển đơm hoàn để quét đơm khai bế, Thanh tâm hoàn để tiết bỏ hỏa uất. Nếu là chứng hư thì nên dưỡng thần để thông thần trí cho uống các loại như Quy Tỳ, Chẩm trung… (Lâm chứng chỉ nam y án – Điên giản).
Có trường hợp trông và nghe đều quàng xiên, thậm, chí nói những điều mà bình sinh không nghe không biết,kể cả phân biệt màu sắc, đó là khí huyết cực hư, thần quang bất túc hoặc kiêm cả đờm hỏa úng tắc thần minh chứ không phải tà ma gây nên, nên tuỳ chứng mà điều trị (Chứng trị vâng bổ – Điên cuồng).