Khái niệm
Bộ phận chính giữa dưới rốn đau gọi là Tiểu phúc thống. Tiểu phúc thống là chứng trạng thường gặp trong Phụ khoa, phần nhiều có liên quan tới bệnh biến của Thận, Bàng quang, Tiểu trường.
Trong các y thư cổ, chứng này rất ít xếp vào đơn vị riêng, mà phần nhiều xếp dưới các mục “Phúc thống” như (Y học chính truyền) “Tâm phúc thống” như (Cảnh Nhạc toàn thư) hoặc tản mạn trong các tật bệnh Long bế, Lâm chứng.
Trong Thương hàn luận nói đến các chứng “Thiếu phúc cấp kết “Thiếu phúc lý cấp” và trong Kim quỹ yếu lược nói đến chứng “Thiếu phúc huyền cấp” thực ra là chì chứng đau quặn ở vùng Tiểu phúc, nên thuộc phạm vi chứng này. Còn loại ngoại cảm phong hàn dẫn đến chứng Xúc thủy ở Bàng quang thì lấy các chứng tiểu tiện không lợi, Tiểu phúc trướng đầy làm chủ yếu, phần nhiều không có chứng đau rõ rệt, không thuộc phạm vi chứng này.
Bệnh biến ở hai mạch Xung Nhâm và Bào cung, đa số có thể thấy chứng đau Tiểu phúc, còn kiêm cả các chứng nguyệt kinh không đều, thông kinh, kinh bế, đái hạ… thuộc phạm vi Phụ khoa, trong Tạp bệnh nguyên lưu tê chúc có nói chứng “Xung thư”, cũng nêu “phát bệnh ở tiểu phúc”, “đau và hàn nhiệt”, “như bàn tay mà nóng”, “cũng hoặc đỏ bừng hơi sưng”, thuộc phạm vi ngoại khoa… đều là những chứng không thảo luận ở mục này.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
- Tiểu phúc thống do Bàng quang thấp nhiệt: Có chứng bụng dưới trướng đầy đau, tiểu tiện lượng ít sắc đỏ hoặc tiểu tiện ra huyết, khi tiểu tiện nóng đau thậm chí giỏ giọt không thông, Tiểu phúc căng gấp, khát nước, táo bón, lưỡi đỏ rêu vàng, mạch Sác hoặc Tế Sác.
- Tiểu phúc thống do Bàng quang nghẽn trệ: Nói Bàng quang nghẽn trệ là nói hoặc là do thấp nhiệt (như Tiểu phúc thống do Bàng quang thấp nhiệt) hoặc là khí trệ, hoặc huyết ứ, hoặc cát sỏi gây nên. Khí trệ thì bụng dưới trướng đau, ngực trướng sườn đau, sau khi tiểu tiện đau bụng dưới, mạch Huyền Huyết ứ thì Tiểu phúc thống nặng hoặc căng gấp, tiểu tiện ra huyết, sỏi cát nghẽn trệ thì Tiểu phúc thống, đau xiên xuống âm bộ, đau kịch liệt, tiểu tiện ra huyết. Nếu tiểu tiện ra cát sỏi thì các chứng khỏi ngay.
- Tiểu phúc thống do hạ tiêu hư hàn: Có chứng Tiểu phúc đau âm ỉ, lúc nhẹ lúc nặng, bụng lạnh thậm chí như băng giá, tuy mùa Hạ vẫn không ấm, gặp lạnh bệnh tăng, được ấm thì dễ chịu, cơ thể lạnh chân tay lạnh, môi nhạt miệng đỏ, tiểu tiện trong dài hoặc còn sót cuối bãi không hết, lưỡi nhợt rêu trắng, mạch Trầm Tế.
Phân tích
– Chứng Tiểu phúc thống do Bàng quang thấp nhiệt với chứng Tiểu phúc thống do Hạ tiêu hư hàn: Loại trên là thấp nhiệt thực chứng. Loại sau là chứng hư hàn. Bàng quang thấp nhiệt là thấp nhiệt kết ở Bàng quang phát bệnh gấp, bụng dưới trướng đầy đau nặng hoặc căng gấp, tiểu tiện đỏ, khi đi tiểu đau rát, khát nước, táo bón, rêu lưỡi vàng, mạch Sác, đều là một loạt hiện tượng chứng nhiệt. Điều trị nên thanh lợi hạ tiêu Bàng quang thấp nhiệt, thấp nhiệt rút thì chứng đau bụng dưới cũng theo ra mà khỏi, chọn dùng phương Bát chính tán gia giảm. Còn chứng Hạ tiêu hư hàn, nguyên nhân bệnh là Hạ tiêu dương hư, dương hư thì hàn, bệnh không phải mới bị một ngày, biểu hiện là một loạt các hiện tượng hàn như Tiểu phúc đau âm ỉ, vả lại bụng dưới lạnh như băng, cơ thể lạnh, chân tay mát, sợ lạnh ưa ấm, tiểu tiện trong dài hoặc giỏ giọt không hết, lưỡi nhợt mạch Tế. Điều trị nên ôn bổ Hạ tiêu, khiến cho nguyên dương dồi dào thì hư hàn trừ mà khỏi đau bụng, dùng phương Hữu qui hoàn gia giảm.
– Chứng Tiểu phúc thống do Bàng quang nghẽn trệ: Có thấp nhiệt, khí trệ, ứ huyết, cát sỏi khác nhau.
Thấp nhiệt đã như giới thiệu ở trên. Tiểu phúc thống do khí trệ thì trướng nặng hơn đau, mà chủ yếu là trướng, vả lại kiêm chứng đau sườn, bụng dưới đau nhiều khi xuất hiện sau khi tiểu tiện, bài tiết tiểu tiện khó khăn nhưng không có dấu vết gì tỏ ra ngả về hàn, ngả về nhiệt rõ rệt, vì đó là do khí cơ không thư suớng gây nên. Điều trị nên lợi khí sơ đạo, dùng phương Trầm hương giáng khí tán gia giảm. Chứng Tiểu phúc thống do ứ huyết có chứng bụng dưới trướng đau, đau nặng hơn trướng, nặng hơn nữa thì đau như kim châm, bụng dưới căng gấp hoặc tiểu tiện ra huyết. Điều trị nên thông lợi hoạt huyết, dùng phương Đào hạch Thừa khí thang hoặc Để đương thang (hoàn) gia giảm. Chứng Tiểu phúc thống do sỏi cát nghẽn trệ, thì đau quặn như dao cắt hoặc xiên suốt sang lưng cũng đau, hoặc lan tỏa tới hội âm, tiểu tiện ra huyết rất rõ, điều trị nên thông lâm trừ sỏi, dùng phương Bài thạch thang gia giảm.
Tóm lại, hai chứng Tiểu phúc thống với Thiếu phúc thông trên lâm sàng thường không phân biệt rõ ràng. Tiểu phúc thống phần nhiều có liên quan tới Bàng quang và Tử cung, lâm sàng tuy có chia ra hàn nhiệt hư thực, nhưng cuối cùng phần nhiều là nhiệt chứng, thực chứng mà rất ít hàn chứng, hư chứng. Sách Trương thị y thông viết “Có ba chứng đầy, đau ở Tiểu phúc, đều là do bên trong có lưu đọng chứ không phải là hư khí”.
Trích dẫn y văn
Hạ tiêu Tiểu phúc thống, hoặc do hàn, do nhiệt, hoặc do thực, do trùng, hoặc do huyết, do khí nghịch… đều có cả. Trường hợp bế kết thì nên lợi, nên hạ, nên dựa vào từng loại mà điều trị (Cảnh Nhạc toàn thư – Tạp chứng mô).