Khái niệm
Ngớ ngẩn là chỉ chứng bệnh biểu hiện tinh thần trì trệ, ngớ ngẩn, trí tuệ giảm sút, là một loại trở ngại hoạt động của trí tuệ nghiêm trọng.
Chứng ngớ ngẩn, người xưa có chia ra “Văn si” và “Võ si”. Ngớ ngẩn kiêm chứng tinh thần ức uất biểu lộ tình cảm nhạt nhẽo ngây ra như khúc gỗ, trầm mặc, ít nói, hay buồn, hay khóc… gọi là “Văn si”. Ngớ ngẩn kiêm chứng cuồng loạn không biết gì, chửi mắng kêu la bất thường, cởi áo lột quần, bất kể thân sơ, leo cao trèo tường hỗn loạn gọi là “Võ si”. Mục này bàn đến loại bệnh nói trên, còn loại bệnh nói sau là thuộc “Cuồng chứng”, không thảo luận ở mục này.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
- Ngớ ngẩn do thấp đàm ngăn lấp các khiếu: Có chứng tinh thần ức uất, biểu lộ thiếu nhanh nhậy, im lìm không nói hoặc lẩm bẩm nói một mình, chỉ thích đóng cửa ở một mình không muốn tiếp ai, vùng bụng trướng đầy, miệng nhiều đờm dãi, rêu lưỡi trắng nhớt, mạch Trầm Hoạt.
- Ngớ ngẩn do khí uất huyết hư: Có chứng trì trệ như kẻ ngu, tinh thần hốt hoảng, luôn luôn thở dài, buồn thương muốn khóc, nóng nảy, ngực khó chịu, hư phiền mất ngủ, chất lưỡi nhạt, mạch Huyền Tế.
- Ngớ ngẩn do Can Thận suy hư: Có chứng ánh mắt tôi sầm, nói năng chậm chạp, chân tay tê dại, cử động không nhanh nhẹn, đầu choáng mắt hoa, tai ù tai điếc lòng bàn tay chân nóng, gò má đỏ, mồ hôi trộm, lưỡi đỏ không rêu, mạch Tế Sác.
- Ngớ ngẩn do tủy hải bất túc: Có chứng trí tuệ giảm sút, trì trệ như người đần độn, phát dục chậm, xương mềm yếu, thóp mụ lâu kín, đi đứng lảo đảo, tóc bơ phờ, răng mọc chưa đủ, mệt mỏi hay nằm, chất lưỡi nhợt, mạch Tế Nhược.
Phân tích
- Chứng Ngớ ngẩn do thấp đờm ngăn trở các khiếu với chứng Ngớ ngẩn do khí uất huyết hư: Loại trên là chứng Bản hư Tiêu thực. Loại sau là chứng hư thực lẫn lộn. Ngớ ngẩn do đờm thấp ngăn trở các khiếu tất kiêm hiện tượng về thấp đờm như các chứng: ngồi yên, ít nói hoặc lìm lịm không muốn nói, đầu nặng như bị bọc, mệt mỏi yếu sức, bụng trướng đầy, ói mửa ra đờm dãi, rêu lưỡi trắng nhớt, mạch Trầm Hoạt. Đặc điểm lâm sàng là: Ngớ ngẩn lúc nặng lúc nhẹ rất khó khôi phục hoàn toàn. Ngớ ngẩn do khí uất huyết hư là do Can khí uất kết, chủ yếu do Tâm Tỳ huyết hư, cho nên trong Ngớ ngẩn kiêm các chứng ngực tức, trằn trọc thở dài, sắc mặt nhợt, thần chí hoảng hốt, tâm thần không yên, lo buồn muốn khóc. Đặc điểm là: đột ngột phát sinh ngớ ngẩn phần nhiều có liên quan đến tình chí không thoải mái hoặc đột ngột bị kích thích tinh thần; nói chung bệnh tình khá nghiêm trọng nhưng thời gian phát bệnh khá ngắn, kinh qua điều trị có thể khôi phục nhanh.
Ngớ ngẩn do thấp đàm ngăn trở các khiếu phần nhiều do thủy thấp nung nấu ở trong, thấp tụ thành đờm che lấp thanh khiếu ở trên đến nỗi tinh thần, thần chí trì trệ, ngớ ngẩn. Ngớ ngẩn do khí uất huyết hư, phần nhiều do tâm tư không thoải mái, Can uất khắc Tỳ, hoặc do bị hãi bị sợ bất ngờ, khí huyết nghịch loạn đến nỗi Tâm không được nuôi dưỡng thì tinh thần hoảng hốt, ngớ ngẩn không nói năng. Ngớ ngẩn do thấp đàm ngăn trở các khiếu điều trị nên quét đờm khai khiếu, chọn dùng phương Chuyển ngốc đan hoặc Chỉ mê thang. Ngớ ngẩn do khí uất huyết hư điều trị nên lý khí hòa huyết, chọn dùng phương Tiêu giao tán hợp với Cam mạch đại táo thang gia giảm.
- Chứng Ngớ ngẩn do Can Thận suy hư với chứng Ngớ ngẩn do Tủy hải bất túc: cả hai đều thuộc Hư chứng, nhưng nguyên nhân cơ chế bệnh khác nhau. Ngớ ngẩn do Can Thận suy hư thường do tà khí quấy phá lâu ngày hoặc nhiệt độc vào sâu Hạ tiêu cướp phá làm tổn thương phần âm của Can Thận; hoặc tuổi cao thể lực yếu, Can Thận bất túc, thần mất sự nuôi dưỡng cho nên lìm lịm ít nói, ngớ ngẩn như người ngốc. Ngớ ngẩn do Tủy hải bất túc, phần nhiều do tiên thiên bất túc, phủ bẩm bạc nhược hoặc kết duyên nội tộc, hoặc di truyền khuyết tật dẫn đến phát dục của não tủy không tốt mà thành ngớ ngẩn. Ngớ ngẩn do Can Thận suy hư thường thấy biểu hiện các chứng: các khớp xương co duỗi bất lợi, chân tay tê dại, nói năng chậm chạp, sắc mặt tiều tụy, hai mắt không có thần, thể trạng gầy còm, da dẻ tróc vẩy… Nếu do âm hư dương cang, hư dương động càn, phong từ trong sinh ra có thể còn thấy hiện tượng nội phong như lưỡi cứng khó nói và co giật. Còn chứng Ngớ ngẩn do Tủy hải bất túc thì thấy tinh thần ngơ ngác, chậm mọc tóc, mọc răng, xương mềm yếu, bạc nhược thích nằm, lưỡi nhợt, mạch Tế. Ngoài ra chứng Can Thận suy hư phần nhiều gặp ở sau khi ốm nặng, bệnh kéo dài, trí tuệ sa sút ngày càng nặng. Đầu tiên thì trí nhớ không tốt, tư duy chậm chạp, nói năng lẫn lộn, tiếp theo là có trạng thái giảm sút nghiêm trọng, hoặc biến thành ngớ ngẩn. Chứng Tủy hải bất túc phần nhiều gặp ở trẻ em trí tuệ hạ thấp bước đầu rõ rệt và theo lứa tuổi của trẻ em tăng lên, trở ngại về trí tuệ biểu hiện ngày càng rõ. Chứng Ngớ ngẩn do Can Thận suy hư điều trị nên tư bổ Can Thận kèm theo thuốc dẹp phong dùng phương Chân trâu mẫu hoàn gia giảm. Chứng Ngớ ngẩn do Tủy hải bất túc điều trị nên điều bổ tinh tủy, chọn dùng phương Tả quy ẩm hoặc Hà xa đại tạo hoàn.
Như đã nói ở trên, chứng Ngớ ngẩn tuy có vài nguyên nhân nhưng cơ bản không ngoài hai loại Hư, Thực. Thuộc Thực là do đờm thấp, thuộc Hư là do âm khuy, tủy hư. Do đơm thấp thì nên quét đờm khai khiếu. Do âm khuy thì nên bồi bổ chân âm. Do Tủy hư nên dùng thêm thuốc huyết nhục hữu tình. Nhưng vì bệnh này phần nhiều hay gặp ở thời kỳ cuối của bệnh ốm nặng, ốm lâu ngày hoặc bệnh về thần chí, tình trạng bệnh ngoan cố, muốn hồi phục bệnh cũng khó. Vì vậy trong khi điều trị cần trên cơ sở biện chứng để chọn những phương pháp điều trị tổng hợp, bao gồm phương dược, châm cứu và đạo dẫn mới có thể thu hiệu quả nhất định. Đối với trường hợp do khí uất gây nên lại càng phải chú ý đến điều trị bằng tinh thần, tránh những kích thích về tinh thần có hại.
Trích dẫn y văn.
Chứng Ngớ ngẩn vốn là loại không có đờm mà hoặc là uất kết, hoặc là không đạt mong muốn, hoặc là tư lự, nghi ngờ, hoặc sợ hãi dần dà dẫn đến ngớ ngẩn, nói năng điên đảo, cử động vô thức, hoặc nhiều mồ hôi, hoặc hay âu sầu. Chứng xuất hiện kỳ quái muốn vẻ khó mà lường trước, mạch thì hoặc Huyền hoặc Sác, hoặc Đại hoặc Tiểu biến đổi bất thường… Chứng này nghịch khí là từ Tam, hoặc là kinh khí ở Can Đởm không lành mạnh gây nên. Nhưng xét về thể trạng khỏe mạnh, ăn uống không sút kém rõ ràng là không thuộc hiện tượng Hư, cho nên cần phải uống loại thuốc Man tiễn rất là ổn đáng và rất hiệu quả. Nhưng chứng này có trường hợp có thể khỏi, có trường hợp không thể khỏi, căn cứ vào sự mạnh yếu của Vị khí và nguyên khí, đợi thời cơ mà thu hiệu quả chứ không thể nhanh vội được. Gặp các chứng này nếu là kinh khủng đột ngột nhất thời tổn hại Tam Đởm dẫn đến hỗn loạn thất thần, lúc này chủ yếu phải nâng đỡ chính khí cho nhanh, nên dùng các phương Thất phúc ẩm hoặc Đại bổ nguyên tiễn mà điều trị ị Cảnh Nhạc toàn thư – Điên cuồng si ngốc).