Khái niệm
Không ngủ (bất mị) là chỉ chứng ngủ kém bình thường, khó vào giấc ngủ hoặc ngủ mà dễ thức giấc, sau khi thức giấc rất khó ngủ lại, thậm chí mất ngủ trắng đêm đều thuộc chứng không ngủ được. Chứng này sách Nội kinh có các tên “Mục bất minh”, “Bất đắc miên”, “Bất đắc ngọa”. Sách Nạn kinh đầu tiên gọi là “Bất mị”, sách Trung tàng kinh gọi là “Vô miên”. Sách Ngoại đài bí yếu gọi là “Bất miên”, sách Thánh tế tổng lục gọi là “Thiểu thụy”. Sách Thái bình huệ dân hòa tễ cục phương gọi là “Thiểu mị”. Sách Tạp bệnh quảng yếu gọi là “Bất thụy”. Thông thường gọi là “Thất miên”.
Gặp thời tiết ấm lạnh không đều, đắp ấm thái quá, trước khi ngủ lại uống chè đặc, uống cà phê hưng phấn hoặc gặp chuyện kích thích tinh thần, tư lự thái quá dẫn đến ngẫu nhiên mất ngủ không thuộc trạng thái bệnh lý. Nếu do đau nhức, suyễn khái, ngứa ngáy dẫn đến không ngủ được cũng không thuộc phạm vi thảo luận ở bệnh này, có thể tham khảo ở các mục hữu quan.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
- Không ngủ được do Tâm âm khuy tổn: Có chứng khó vào giấc ngủ hồi hộp mà phiền, hay mê chóng quên, triều nhiệt, mồ hôi trộm, lòng bàn chân tay nóng, miệng ráo, họng khô, lưỡi đỏ ít rêu, mạch Tế Sác.
- Không ngủ được do Tâm Thận bất giao: Có chứng khó đi vào giấc ngủ thậm chí mất ngủ trắng đêm, đầu choáng tai ù, triều nhiệt, mồ hôi trộm, ngũ tâm phiền nhiệt, hay quên hay mê, ỉưng đùi mềm yếu, di tinh, lưỡi đỏ ít rêu, mạch Tế Sác.
- Không ngủ được do Tâm Tỳ đều hư:Có chứng mất ngủ, hay mê, dễ thức giấc, sắc mặt kém tươi, thân thể mệt mỏi, đoản hơi, biếng nói, hồi hộp hay quên, kém ăn đại tiện nhão, lưỡi nhợt, rêu lưỡi mỏng, mạch Tế mà Nhược.
- Không ngủ được do Đởm khí hư khiếp: Có chứng hãi sợ không dám ngủ một mình, trong khi ngủ dễ kinh hoàng như có người sắp đến bắt, tâm hồi hộp rung động, đầu choáng mắt hoa, hay thở dài hoặc mửa ra nước đắng, chất lưỡi nhạt bệu, mạch Tế Nhược mà Hoãn.
- Không ngủ được do Can kinh uất nhiệt: Có chứng giấc ngủ không yên, hay mê, dễ thức giấc, phiền táo, dễ cáu giận, ngực sườn trướng đầy, hay thở dài, miệng đắng, mắt đỏ, tiểu tiện sẻn đỏ, lưỡi đỏ rêu vàng, mạch Huyền Sác.
- Không ngủ được do đờm nhiệt quấy rối Tâm: Có chứng giấc ngủ không yên, hay mê, dễ thức giấc, Tâm phiền không yên ngực khó chịu nhiều đơm, buồn nôn, miệng đắng mà dính, chất lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng nhớt, mạch Hoạt Sác.
- Không ngủ được do Tâm hỏa quá thịnh : Có chứng mất ngủ hay mê, trong ngực phiền nhiệt, hồi hộp, sợ sệt, mặt đỏ miệng đắng, miệng lưỡi mọc mụn; tiểu tiện sẻn đỏ và đau, đầu lưỡi đỏ, mạch Vi có lực.
- Không ngủ được do dư nhiệt quấy rối vùng Cách: Có chứng nằm ngồi không yên, khó đi vào giấc ngủ, hư phiền không yên, Hung cách nghẽn tắc, cồn cào giống như đói, chất lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng mỏng, mạch Tế Sác.
Phân tích
- Chứng Không ngủ được Tâm âm suy tổn với chứng Không ngủ được do Tâm Thận bất giao: Cả hai đều là âm hư dẫn đến không ngủ được. Loại trên là Tâm âm khuy tổn. Loại sau là Tâm âm bất túc. Không ngủ được do Tâm âm khuy tổn là Thận âm bất túc, Tâm dương vượng một phía, âm không ràng buộc dương, Tâm thần không yên gây nên. Tâm âm khuy tổn, Tâm dương vượng một bên, dương không vào âm cho nên khó đi vào giấc ngủ. Yếu điểm biện chứng: ngủ mà dễ mộng hay tỉnh giấc hồi hộp hay quên, miệng ráo họng khô, ngũ tâm phiền nhiệt, triều nhiệt, mồ hôi trộm, lưỡi đỏ ít tân dịch, mạch Tế mà Sác. Không ngủ được do Tâm Thận bất giao là do mệt nhọc nội thương, kho tàng của Thận âm ở dưới thiếu thôn không giúp được Tâm ở trên cho nên Tâm hỏa một mình mạnh ở trên không giao với Thận ở dưới, Tâm Thận thủy hỏa không giúp đỡ nhau gây nên bệnh. Chính như sách cổ kim y thống có viết: “Có khi do Thận thủy bất túc, chân âm không thăng mà Tâm hỏa mạnh một phía, không ngủ được”. Yếu điểm để chẩn đoán phân biệt với chứng Không ngủ được do Tâm âm khuy tổn là ngoài những chứng hậu về Tâm âm bất túc, Tâm hỏa vượng một phía thì chứng Không ngủ được phần nhiều nghiêm trọng, thậm chí trăn trở mất ngủ trắng đêm kiêm các đặc trưng là đầu choáng tai ù, lưng gối yếu mỏi, di tinh do Thận âm khuy tổn. về điều trị chủ yếu nên tư Tâm âm, nuôi Tâm thần dùng phương Thiên vương bổ Tâm đan gia giảm. Chứng Không ngủ được do Tâm Thận bất giao điều trị nên tư Thận thủy, giáng Tam hỏa, giao thông Tâm Thận, chọn dùng phương Hoàng liên A giao thang hỢp với Giao thái hoàn. Sách Lãnh lô y thoại chủ trương dùng Bán hạ, Hạ khô thảo để giao thông Tâm Thận cũng có thể phối hợp sử dụng.
- Chứng Không ngủ được do Tâm Tỳ đều hư với chứng Không ngủ được do Đởm khí hư khiếp . Cả hai đều thuộc Hư chứng, loại trên là do Tâm Tỳ khí huyết bất túc, loại sau là do Đởm khí hư. Không ngủ được do Tâm Tỳ đều hư là vì tư lự nhọc mệt, tổn hại đến Tâm Tỳ, Tỳ khí hư yếu, nguồn sinh hóa khí huyết bất túc, huyết không nuôi Tâm đến nỗi Tâm thần không yên gây nên không ngủ được. Sách Loại chứng trị tài viết: “Tư lự hại tỳ, Tỳ huyết khuy tổn quanh năm không ngủ được. Yếu điểm biện chứng ngoài chứng không ngủ được còn có những chứng trạng huyết hư như: hồi hộp hay quên, chân tay mỏi mệt, tinh thần không mạnh, sắc mặt kém tươi, ăn không biết ngon. Không ngủ được do Đởm khí hư khiếp thường do hãi sợ đột ngột, khí hãm, Đởm bị thương đến nỗi mất chức năng quyết đoán cho nên hãi sợ không ngủ được. Yếu điểm biện chứng: hãi sợ không dám ngủ một mình, khi ngủ dễ giật mình thức giấc, đầu choáng mắt hoa, trong Tâm sợ sệt. Nguyên tắc điều trị hai loại này cũng khác nhau: Không ngủ được do Tâm Tỳ dều hư nên dùng phép kiện Tỳ ích khí, dưỡng huyết an thần, chọn dùng các phương Quy Tỳ thang, Bát trân thang gia sao Tảo nhân, Viễn chí, Dạ giao đằng… không ngủ được do Đởm khí hư khiếp điều trị nên ôn Đởm ích khí yên thần, chọn dùng các phương Can Đởm lưỡng ích thang, Vô ưu thang…
- Chứng không ngủ được do Can Đởm uất nhiệt với chứng Không ngủ được do đờm nhiệt quấy rối Tâm: Cả hai đều là Thực chứng, Nhiệt chứng. Loại trên là do Can Đởm khí uất hóa hỏa, loại sau là do đờm nhiệt nung nấu quấy rối Tâm. Không ngủ được do Can Đởm uất nhiệt là do cáu giận hại Can, Can khí mất đi chức năng điều đạt sơ tiết, uất lâu ngày hóa hỏa, hoặc là do rượu chè vô độ, thấp nhiệt tụ lại ở Can Đởm uất tích hóa hỏa, hỏa nhiệt bốc lên quấy rối thần minh, Tâm thần không yên cho nên giấc ngủ không ngon, hay mê, dễ thức giấc. Can Đởm khí uất thì phiền táo hay giận, ngực sườn trướng đầy, thở dài thì dễ chịu. Khí uất hóa hỏa thì miệng đắng mắt đỏ, tiểu tiện vàng, lưỡi đỏ mạch Sác. Không ngủ được do đờm nhiệt quấy rối Tâm là do Tỳ vận chuyển kém hoặc hay ăn đồ béo ngọt tụ thâp nung nâu thành đờm, đờm uất tích biến thành nhiệt; hoặc là nhiệt tà xâm phạm vào lý hun đốt tân dịch keo dính thành đờm, đờm nhiệt quấy động tâm thần gây nên. Đặc điểm của Không ngủ được cũng là nằm ngủ không yên, hay mê, dễ tĩnh, phiền táo không yên, nhưng phải kiêm các chứng đờm nhiệt như: ngực khó chịu nhiều đờm, nôn mửa, buồn nôn, mạch Hoạt mà Sác. Yếu điểm để chẩn đoán phân biệt với chứng Không ngủ được do Can Đởm uất nhiệt là: Không ngủ được do Can Đởm uất nhiệt thì phiền táo dễ cáu giận, ngực sườn trướng đầy, miệng đắng, mắt đỏ, mạch Huyền mà Sác. Không ngủ được do đờm nhiệt quây rối Tâm thì ngực tức, nhiều đờm nôn mửa, buồn nôn, miệng đắng mà dính, mạch Hoạt mà Sác.
Không ngủ được do Can Đởm uất nhiệt điều trị theo phép thanh nhiệt tả hỏa an thần, chọn dùng các phương Long Đởm tả Can thang, Thanh Đởm trúc như thang gia Long xỉ, Chân châu mẫu, Từ thạch … Không ngủ được do đờm nhiệt quấy rối Tâm điều trị theo phép thanh nhiệt hóa đàm an thần, chọn dùng các phương Hoàng liên ôn Đởm thang, Đạo đàm thang gia vị.
– Chứng Không ngủ được do đờm hỏa quá thịnh với chứng Không ngủ được do dư nhiệt quấy rối vùng Cách: Cả hai cùng là Thực chứng, Nhiệt chứng. Loại trên là do Tâm hỏa mạnh một phía, loại sau là do sau khi ốm dư nhiệt chưa sạch. Không ngủ được do Tâm hỏa quá thịnh là do lao phiền hại Tâm, Tâm hỏa thịnh một phía, Tâm thần không bền cho nên mất ngủ hay mê mà thấy trong hung phiền nhiệt hồi hộp sợ sệt, hỏa nhiệt bốc lên thì mặt đỏ miệng đắng, miệng lưỡi phá lở, Tâm di nhiệt xuống Tiểu trường thì tiểu tiện sẻn ít, sáp trệ mà đau. Không ngủ được do dư nhiệt quấy rối vùng Cách là giai đoạn cuối của Nhiệt bệnh, dư nhiệt chưa sạch, nhiệt quấy rối Tâm thần gây nên, cho nên nằm ngồi không yên, mất ngủ mà Tâm phiền, tức ngực cồn cào giống như đói; hai loại này phân biệt không khó. Loại trên điều trị nên thanh Tâm an thần, dùng phương Đạo xích tán chiêu với Chu sa an thần hoàn. Loại sau điều trị nên thanh nhiệt trừ phiền phần nhiều dùng Trúc diệp thạch cao thang hoặc Chi tử xị thang.
Tóm lại: Chứng Không ngủ được có Hư Thực khác nhau. Lâm sàng trước tiên cần phân biệt Hư Thực. Đối với Không ngủ được do Hư chứng đều là do chính khí bất túc, không ngủ được phần nhiều dẫn đến từ từ; về chứng trạng có huyết hư, âm hư, khí hư khác nhau mà chứng âm huyết hư thường gặp nhất, điều trị chủ yếu phải phù chính kiêm an thần. Đối với chứng Không ngủ được thuộc Thực chứng phần nhiều là tà quấy rối Tâm thần, không ngủ được phần nhiều phát sinh đột ngột và biểu hiện là khó đi vào giấc ngủ, nằm ngồi không yên. về triệu chứng có phân biệt uất nhiệt và Tâm hỏa đờm nhiệt khác nhau, điều trị nên thanh nhiệt tả hỏa, thanh nhiệt hóa đàm, tà rút đi thì thần sẽ được yên.
Trích dẫn y văn
- Không ngủ được tuy bệnh tình bất nhất nhưng nắm được hai chữ “Chính” và “Tà” là hiểu được hết, bởi vì ngủ vốn thuộc âm do thần làm chủ, thần yên thì ngủ được, thần không yên thì không ngủ, vì thế nếu cho là không yên thì một là do tà quấy rối, hai là do doanh khí bất túc. Có tà khí phần nhiều thuộc Thực chứng; không có tà khí đều là Hư chứng (Cảnh Nhạc toàn thư – Tạp chứng mô – Bất mị).
- Có rất nhiều nguyên nhân không ngủ được; có khi do âm hư không nạp vào dương, có khi do dương cang không tiến vào âm, có khi do Đởm nhiệt hoặc tác dụng của Can bất túc, có khi Tâm khí hư hoặc Tâm dịch hư, có khi do Kiểu mạch bất hòa hoặc có đờm ẩm quấy rối Tâm (Ôn bệnh điều biện – Hạ tiêu thiên).