Khái niệm
Cứng gáy là chỉ gân ở vùng cơ bắp cổ gáy vùng trên lưng bị co cứng không thể ngước về phía trước, ngoảnh về phía sau hoặc các vận động trái phải.
Trong các tài liệu y học cổ đại chứng này được giới thiệu khá nhiều. Mục Chí chân yếu đại luận sách Tố vấn viết: “Các loại bệnh Kính cứng gáy đề do Thấp”. Sách Thương hàn luận có những mục ghi chép như: “Vai gáy cứng rã ra”, đầu gáy cứng đau…
Còn như chứng “Cấp kinh phong” ở trẻ em dẫn đến gáy cứng co giật không thuộc phạm vi thảo luận ở mục này. Chứng cứng gáy thường xuất hiện đồng thời với chứng uốn ván, có thể tham khảo ở mục “Giốc cung phản trương” (uốn ván).
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
Cứng gáy do ngoại cảm phong hàn: Có các chứng cứng gáy khó xoay chuyển, đau đầu đau mình, ố hàn phát nhiệt không mồ hôi, rêu lưỡi trắng mỏng, mạch Phù Khẩn
Cứng gáy do ngoại cảm phong thấp: Có chứng cứng gáy khó xoay chuyển, ố hàn phát nhiệt, đầu nặng như bị bọc, chân tay đau mỏi, các khớp xương nhức và nặng nề, rêu lưỡi trắng, mạch Phù.
Cứng gáy do tà nhiệt làm tổn thương tân dịch: Có chứng cứng gáy, thậm chí uốn ván, chân tay co cứng, sốt cao, phiền táo, thậm chí tinh thần hôn mê, nói sảng, cấm khẩu, nghiến răng, bụng đầy táo bón, tiểu tiện vàng đỏ, lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng khô, mạch Huyền Sác .
Cứng gáy do va chạm kim loại và phong dộc: Có chứng gáy co cứng, hàm răng cắn chặt, ố hàn phát nhiệt, đau đầu, phiền táo thậm chí nhăn nhó vì đau đớn, chân tay co giật, uốn ván, mạch Huyền Khẩn.
Phân tích
- Chứng Cứng gáy do ngoại cảm phong hàn với Cứng gáy do ngoại cảm phong thấp: cả hai đều do cảm nhiễm ngoại tà gây nên, Cứng gáy do phong hàn là do tà khí phong hàn xâm phạm vào kinh mạch Thái dương khiến cho khí huyết ngưng trệ, kinh lạc bị ngưng tắc, khí huyết mất sự lưu thông dẫn đến gân mạch co cứng. Còn chứng Cứng gáy do phong thấp là do tà khí phong thấp xâm phạm vùng biểu ứng tắc kinh lạc, chèn ép khí cơ khiến cho vận hành khí huyết bị ngăn trở mà thành bệnh. Yếu điểm biện chứng là: Cứng gáy do ngoại cảm phong hàn tất phải kiêm biểu chứng phong hàn như ố hàn không mồ hôi, đau đầu, đau mình rêu lưỡi trắng mỏng, mạch Phù Khẩn. Cứng gáy do ngoại cảm phong thấp tất phải có những đặc điểm thấp tà nặng đục như đầu nặng như bị bó, chân tay đau mỏi nặng nề. Cứng gáy do ngoại cảm phong hàn điều trị nên khư phong tán hàn dùng phương Cát căn thang gia giảm. Cứng gáy do ngoại cảm phong thấp điều trị nên khư phong thắng thấp dùng phương Khương hoạt thắng thấp thang gia giảm.
- Chứng Cứng gáy do tà nhiệt làm tổn thương tân dịch: Chứng này phần nhiều do cảm nhiễm tà khí hỏa nhiệt hoặc do ngoại tà hóa nhiệt vào lý, tà nhiệt hun đốt Can kinh làm tiêu hao cướp đoạt tân dịch khiến cho gân mạch không được nuôi dưỡng gây nên. Yếu điểm biện chứng là: thường gặp ở giai đoạn nhiệt bệnh cấp tính và phải có các chứng sốt cao, phiền táo thậm chí tinh thần hôn mê nói sảng táo bón tiểu tiện đỏ… Điều trị nên công hạ nhiệt kết, hạ ngay để bảo vệ phần âm cho uống Tầng dịch Thừa khí thang gia giảm.
- Chứng Cứng gáy do tổn thương kim loại phong độc: Chứng này xẩy ra sau khi tổn thương kim loại chỗ bị thương chưa khỏi lại cảm nhiễm tà khí phong độc kinh mạch bị úng trệ doanh vệ không thông gây nên. Yếu điểm biện chứng: phát bệnh sau khi bị tổn thương kim loại kiêm các chứng ố hàn phát nhiệt đau đầu thậm chí nhăn nhó vì đau, chân tay co giật, uốn ván. Điều trị nên khư phong dẹp kính cho uống Ngọc chân tán.
Chứng Cứng gáy là biểu hiện gân mất sự nuôi dưỡng phần nhiều là Thực chứng, hoặc do ngoại tà ngăn trở đường lạc, hoặc do tà nhiệt tổn thương tân dịch. Điều trị trước tiên cần phải khư tà, tà rút thì mạch lạc lưu thông tân dịch sẽ phục hồi, gân mạch được nuôi dưỡng sẽ hết chứng gáy cứng.
Trích dẫn y văn
Lưng gáy là vị trí của Thái dương kinh đi qua, Thái dương bệnh thì lưng gáy cứng. Lại hỏi rằng; “ Trọng Cảnh nói chứng kết hung có gáy và cột sống cứng, giống như bệnh Nhu kính là nói thế nào? Trả lời: vốn là Thái dương bệnh do thầy thuốc dùng thuốc hạ nhầm mà biến thành chứng kết hung, trong ngực trướng đau cúi ngửa khó khăn có khi giống như gáy cứng nhưng không đích thực là gáy cứng. Bởi vì gáy cứng của Thái dương thì ở sau gáy kinh mạch co rút mà đau vùng ngực không có bệnh, còn chứng kết hung gáy cứng thì cứng ở phía trước gáy cúi ngửa vùng ngực khó chịu như vậy là gáy không có bệnh, vả lại chứng kết hung xẩy ra sau khi dùng thuốc hạ nhầm, còn Thái dương bệnh ngay ban đầu đã xuất hiện, đó là những điều tự thấy khác nhau ( Y học tâm ngộ – Thái dương kinh chứng).
Cổ gáy cứng đau là bệnh ở Can Thận và Bàng quang ba kinh bị cảm nhiễm phong ban thấp tà thì sẽ cứng gáy. Nếu phong nhiệt thắng thì dùng Gia vị Tiểu Sài hồ thang, Nếu thấp thắng thì dùng Gia vị Tiêu giao tán (Tạp bệnh nguyên lưu tê chức – Cảnh hạng bệnh nguyên lưu).