Mề đay (Urticaria) là một bệnh phổ biến, có thể gặp ở mọi lứa tuổi. Mề đay là một phản ứng mạch máu trên da với cơ chế phức tạp xoay quanh chất trung gian chủ yếu là Histamine. Nguyên nhân của bệnh rất nhiều, có khi dễ dàng nhận biết nhưng đa số rất khó tìm. Việc điều trị chủ yếu dùng các kháng histamine và loại bỏ nguyên nhân.
LÂM SÀNG
- Thương tổn căn bản
Sẩn phù nổi gờ trên da, giới hạn rõ, kích thước thay đổi từ vài mm đến 10-20cm hoặc lớn hơn. Thương tổn có thể ở một vùng hay lan tỏa khắp cơ thể. Triệu chứng ngứa thì hằng định, thường có trước phát ban và lan tỏa ngoài vùng phát ban. Bên cạnh triệu chứng ngứa, bệnh nhân có cảm giác tê hoặc như kiến bò.
- Diễn tiến
Các thương tổn xuất hiện thình lình, tồn tại vài phút hay vài giờ và biến mất không để lại dấu vết. Có trường hợp bệnh kéo dài vài ngày hay vài tuần, tháng, năm.
Thương tổn có thể xuất hiện ở bất kỳ vị trí nào của cơ thể nhưng thường gặp ở thân mình, mông, ngực, lòng bàn tay và lòng bàn chân. Các vùng mô dưới da (mi mắt, môi, cơ quan sinh dục ngoài) cũng có thể bị ảnh hưởng.
Nhiều vùng khác của cơ thể có thể bị ảnh hưởng bởi Mề đay, làm xuất hiện những triệu chứng như: hắt hơi, suyễn và đau bụng. Phù thanh quản có thể gặp khi Mề đay nặng gây ảnh hưởng đến tính mạng, cần phải được điều trị khẩn cấp.
CÁC DẠNG LÂM SÀNG
Phân loại theo diễn tiến
- Mề đay cấp
Diễn tiến nhanh, xuất hiện trong vài giờ hoặc vài ngày, sau đó biến mất.
- Mề đay mạn
Khi Mề đay kéo dài trên 6 tuần thì gọi là mạn tính, nguyên nhân thường phức tạp.
Phân loại theo hình thái
- Phù mạch (Angioedema)
Còn gọi là phù Quincke, phát ban đột ngột làm sưng phù cả một vùng (mặt, mi mắt, các chi, bộ phận sinh dục). Triệu chứng ngứa ít nhưng có cảm giác căng lan tỏa do phù nề sâu ở bì và hạ bì. Nguy hiểm của phù Quincke là có thể làm tổn thương đường hô hấp trên như phù thanh quản, thanh thiệt, cần phải xử trí cấp cứu.
- Da vẽ nổi (Dermographism)
Bệnh xuất hiện trên da dưới dạng sẩn Mề đay sau khi chà xát cơ học. Khi vạch một đường trên da bằng vật cùn ta thấy xuất hiện trên da một đường trắng sau đó lan rộng ra và nổi gờ lên. Sẩn này xuất hiện vài phút và biến mất sau 20 phút hay vài giờ.
- Mề đay do áp lực (Pressure urticaria)
Thường có đặc điểm là sưng nhiều và đau ở sâu, thường gặp từ 1 -12 giờ sau khi bị áp lực tai chỗ. Bệnh thường xuất hiện ở chân sau khi đi bộ lâu hoặc ở vùng mông sau khi ngồi.
- Mề đay do nước (Aquagenic pruritis)
Bệnh thường gặp ở bệnh nhân sau khi tiếp xúc với nước ở bất kỳ nhiệt độ nào. Nguyên nhân có thể do sự gia tăng hoạt động của tế bào vón(mast cell-mastocyte), tăng nồng độ histamine và acetylcholine trên da sau khi tiếp xúc với nước.
- Mề đay cấp tiết choline
Thường do vận động thể lực, yếu tố nhiệt độ (nóng, lạnh) hoặc sau cảm xúc. Hay gặp ở người trẻ, phát ban đột ngột khắp cơ thể, kéo dài từ 30-90 phút hay vài giờ.
CƠ CHẾ SINH BỆNH
Do vai trò của các chất hóa học có nguồn gốc tế bào hay huyết thanh can thiệp thường có cơ chế phức tạp, chủ yếu là histamine.
Histamine đóng vai trò chính yếu, histamine có nguồn gốc từ thức ăn hoặc được sản xuất, tích lũy và giải phóng từ tế bào vón , bạch cầu đa nhân ưa kiềm và nhiều loại tế bào khác.
Các chất trung gian gây dãn mạch và phù, gồm Prostaglandin, Leucotrien c, D, E. Các chất này được tiết ra dưới ảnh hưởng của histamine và ngược lại cũng gây bài tiết histamine.
NGUYÊN NHÂN
- Do thức ăn
Là nguyên nhân thường gặp. Tất cả các loại thức ăn đều có thể gây Mề đay như tôm, cua, thịt bò, cá biển, trứng, chocolate, rượu…
- Do thuốc
Dùng đường toàn thân hay bôi đều có thể gây Mề đay. Các thuốc có thể là: Penicillin, Pyramidon, Barbiturique, Quinine, Insulin…
- Do nhiễm khuẩn
Thường do ổ nhiễm khuẩn mạn tính tại chỗ nhưng cơ chế chưa rõ.
- Do tác nhân tâm lý – sinh lý
Khi chấn động tâm lý mạnh, gắng sức, xúc động có thể làm xuất hiện Mề đay.
- Do yếu tố vật lý
Mề đay xuât hiện do lạnh, do nóng (ánh sáng mặt trời), do chấn thương (chứng Da vẽ nổi).
- Do virus
ở một số bệnh nhân bị viêm gan siêu vi, nhiễm khuẩn tăng bạch cầu đa nhân, bệnh Psittacosis có thể gặp Mề đay.
- Do ký sinh trùng
Giun kim, Giun đũa, Giun lươn , Giun chỉ, Sán, Giun đũa chó mèo., có thể làm xuất hiện Mề đay thường là dạng kéo dài.
- Do bệnh ác tính
Mề đay có thể phối hợp với ung thư, Hodgkin. Mề đay do lạnh đã gặp trên bệnh nhân Ung thư máu dòng lympho mạn tính.
MÔ HỌC
Thay đổi mô học không đặc trưng.
Lớp thượng bì bình thường, những bó collagen ở lớp bì lưới bị tách ra do phù nề, có nhiều tế bào lymphocyte ở quanh mạch máu, tăng số lượng tế bào bón (mast cell).
CHẨN ĐOÁN
Chẩn đoán xác định
Dễ chẩn đoán bởi đặc điểm của bệnh: sẩn phù, ngứa, xuất hiện và biến mất đột ngột trong vài phút, vài giờ, không để lại dâu vết.
Chẩn đoán phân biệt: ít được đặt ra.
Dạng Mề đay không điển hình có thể lầm với các dạng Hồng ban nút, Lupus đỏ câp hoặc Hội chứng Henoch-Schoenlein.
ĐIỀU TRỊ
Mề đay cấp
Trong mọi trường hợp cần loại trừ yếu tố nguyên nhân (nếu biết). Thuốc dùng sẽ thay đổi theo dạng lâm sàng.
- Điều trị tại chỗ
Chống ngứa bằng đắp methol, giấm phenol 1-2%.
Các kháng histamine tại chỗ ít hiệu quả dễ gây nhạy cảm.
- Điều trị toàn thân
Các kháng histamine HI cổ điển cho hiệu quả tốt như Hydroxyzine, Cyproheptadin và Chlorpheniramine nhưng có tác dụng phụ buồn ngủ. Các kháng histamine HI thế hệ mới như Loratadin, Desloratadin, Acrivastin, Cetirizin có hiệu quả và không gây buồn ngủ.
Có thể kết hợp kháng histamine HI và H2 vì thông qua trung gian thụ thể H2 mà histamine được giải phóng nên một vài tác giả kết hợp Cimetidin 400mg/ngày với một loại kháng histamine HI đã cho kết quả tốt.
Corticoids chỉ nên sử dụng trong cơn nặng.
Mề đay mạn hay tái phát
Điều trị khó khăn vì khó biết được nguyên nhân hay do nhiều nguyên nhân phối hợp.
Cần dùng thuốc kéo dài và hướng dẫn cho bệnh nhân phát hiện căn nguyên để loại trừ. Thời gian điều trị ít nhất là 3 tháng và ngưng thuốc từ từ.
Trong tất cả các trường hợp cần tránh rượu, các thức ăn có màu và thức ăn lên men.
Xem tiếp