TÊN KHÁC: corticostimulin, hormon hướng vỏ thượng thận, corticotropin, corticotrophin, tiếng Anh: ACTH: “Adreno-Cortico-Trophic Hormon” – hormon kích thích tuyến vỏ thượng thận).
NGUỒN GỐC: các tế bào ưa base (ưa kiềm) của tuyến yên.
TÁC DỤNG VÀ ĐIỀU HOÀ
ACTH kích thích sản xuất tất cả các hormon của tuyến vỏ thượng thận (glucocorticoid, mineralocorticoid, và androgen). Tuy nhiên, ACTH chỉ có tác dụng rất phụ và tạm thời đến bài tiết aldosteron, hormon này chủ yếu nằm dưới sự kiểm soát của hệ thống renin-angiotensin. Tác dụng dài hạn của ACTH là gây ra tăng sản tuyến vỏ thượng thận.
ACTH tác động tổi những thụ the (receptor) đặc hiệu nằm trên mặt các tế bào đích bằng cách kích hoạt (hoạt hoá) adenylat cyclase và làm tăng tổng hợp AMP vòng.
ACTH và beta-lipotropin có vai trò tạo sắc tố da trong chứng suy vỏ thượng thận nguyên phát (bệnh Addison).
Bài tiết ACTH nằm dưới sự kiểm soát của một cơ chế điều hoà trợ động (điều hoà phản hồi) tuyến yên-tuyến vỏ thượng thận và phụ thuộc chủ yếu vào hàm lượng cortisol trong huyết tương: khi hàm lượng cortisol trong huyết tương giảm thì bài tiết ACTH tăng lên, và ngược lại. Liệu pháp corticoid kéo dài làm giảm bài tiết ACTH và sự ức chế này có thể kéo dài trong vòng 6 tháng kể từ khi ngừng liệu pháp corticoid. Cuối cùng, stress và những tác nhân xâm hại (chấn thương, can thiệp ngoai khoa, ..V…) làm tăng bài tiết ACTH qua trung gian của vùng dưới đồi thị.
HÀM LƯỢNG ACTH TRONG HUYẾT TƯƠNG: thay đổi trong chu kỳ 24 giờ (theo nhịp ngày đêm) với đỉnh bài tiết vào sáng sớm (bình thường đạt 15-70 μg/ml).
GIẢM HÀI TIẾT, xem: suy tuyến vỏ thượng thận thứ phát.
TĂNG HÀI TIÊT, xem : bệnh Cushing nguồn gốc tuyến yên (trong đó nhịp ngày đêm không còn nữa). Trong trường hợp có u tuyến yên hoặc hội chứng Cushing thì mức tăng bài tiết ACTH cao là do ACTH được sản xuất lạc chỗ bởi những khối u không phải tuyến yên. Hàm lượng ACTH cũng tăng trong bệnh Addison không được điều trị.
CÁC TEST GIÁN TIẾP: chính là những test chức năng tuyến vỏ thượng thận hiện nay đang được thực hiện-để phát hiện rối loạn giảm bài tiết ACTH, đặc biệt là test kích thích bằng metyrapon và test kìm hãm bằng dexamethason (xem: khám phá chức năng tuyến vỏ thượng thận).