Khái niệm
Chứng Dương hư cũng gọi là chứng Hư hàn, là tên gọi chung cho trường hợp dương khí bất túc, cơ năng suy thoái xuất hiện những hiện tượng các cơ quan chức năng trong cơ thể không được sưởi ấm; nguyên nhân phần nhiều do tiên thiên phú bẩm bất túc, ốm lâu thể trạng yếu, hoặc hàn tà làm tổn thương dương khí gây nên. Chứng Dương hư trình bày ởục này là nói theo dương khí bất túc ở toàn bộ cơ thể, còn các chứng dương hư ở các tạng Tâm, Tỳ, Thận có mối liên hệ lẫn nhau, lấy biểu hiện chứng dương hư đột xuất trong các chứng trạng dương hư của Tạng Phủ thì tham khảo ở chứng dương hư của các Tạng Phủ có nói từng chuyên mục riêng.
Biểu hiện lâm sàng chủ yếu của chứng Dương hư là sợ lạnh chân tay lạnh, sắc mặt trắng bệch, mệt mỏi yếu sức, thiểu khí biếng nói, tự ra mồ hôi, miệng nhạt không khát, tiểu tiện trong dài, đại tiện lỏng loãng, chất lưỡi trắng nhạt, mạch Hư Trì hoặc Trầm Nhược.
Chứng Dương hư thường gặp trong các bệnh Thủy thũng, Tiết tả, Tâm quý, Hư lao.
Cần phân biệt với các chứng Khí hư, Chứng Lý hàn thực, chứng Chân nhiệt giả hàn.
Phân tích
– Chứng Dương hư có thể gặp trong nhiều tật bệnh. Trong bệnh Tiết tả xuất hiện chứng Dương hư, phần nhiều do đi tả lâu ngày làm tổn hại phần dương của Tỳ Vị, chức năng vận hóa kém, hoặc là Thận dương bất túc, Mệnh môn hỏa suy gây nên. Biểu hiện chủ yếu là vùng bụng sợ lạnh, đau bụng sôi bụng, đại tiện lỏng loãng, mạch Trầm Tế vô lực; Điều trị nên ôn dương chỉ tả; Nếu là Tỳ vị dương hư thì chọn dùng Lý trung thang (Thương hàn luận). Thận dương hư thì chọn dùng Tứ thần hoàn(Chứng trị chuẩn thằng)
– Trong bệnh Thủy thũng xuất hiện chứng Dương hư, phần nhiều do Tỳ dương không vận hóa, thủy thấp không lưu thông, hoặc Thận dương bất túc mất chức năng khí hóa gây nên; chứng trạng chủ yếu là từ lưng trở xuống thũng nặng ấn vào lõm sâu lâu mới hồi phục, chân tay lạnh, tinh thần mỏi mệt, tiểu tiện sẻn ít, chất lưỡi nhạt bệu, rêu lưỡi trắng trơn, mạch Trầm Tế; điều trị nên ôn dương lợi thủy; Tỳ dương hư thì cho uống Thực tỳ ẩm (Tế sinh phương), Thận dương hư thì cho uống Chân vũ thang (Thương hàn luận).
– Trong bệnh Tâm quý xuất hiện chứng Dương hư, đa số do Tâm dương không mạnh gây nên, có chứng trạng chủ yếu là chóng mặt hồi hộp, cơ thể lạnh tay chân lạnh, tinh thần mỏi mệt yếu sức, rêu lưỡi trắng, mạch Tế Nhược mà Sác; Điều trị nên làm phấn chấn Tâm dương, cho uống bài Linh Quế truật cam thang Thương hàn luận).
– Chứng Dương hư xuất hiện trong bệnh Hư lao, phần nhiều do Tỳ dương bất túc, chức năng vận hóa kém, hoặc do Thận dương bất túc, mệnh môn hỏa suy gây nên; biểu hiện chứng trạng sợ lạnh chân tay lạnh; mỏi mệt hụt hơi, đại tiện lỏng loãng, lưỡi nhạt, rêu lưỡi trắng, mạch Hư Nhược, Điều trị nên ôn dương phù chính; do Tỳ dương hư dùng bài Chửng dương lý lao thang (Y tông tất độc), do Thận dương hư thì dùng bài Hữu quy hoàn (Cảnh Nhạc toàn thư).
Chứng dương hư phần nhiều phát sinh ở thể trạng phú bẩm bất túc, tuổi cao thể lực yếu hoặc ở người ốm lâu ngày. Chứng này về mùa Hạ được sự hỗ trợ của Dương khí nên bệnh tình khá nhẹ còn về mùa Đông thì bệnh tình nặng hơn.
Trong quá trình diễn biến bệnh lý, chứng Dương hư xuất hiện hai tình huống: Một là âm dương nương tựa vào nhau, dương hư lâu ngày có thể tổn hại đến âm, tạo nên chứng âm dương đều hư, cho nên đã có các biểu hiện về dương hư như sợ lạnh, tay chân lạnh, mệt mỏi yếu sức, lại có các biểu hiện về âm hư như triều nhiệt, mồ hôi trộm, ngũ tâm phiền nhiệt. Hai là dương khí bất túc, sức vận hóa kém, trọc âm tích tụ, thủy thấp nghẽn trệ, đàm ẩm, ứ huyết v.v. kế tiếp phát sinh.
Chẩn đoán phân biệt.
– Chứng khí hư với chứng Dương hư: Chứng Khí hư vốn thuộc phạm vi của chứng Dương hư. Chứng Khí hư phát triển thêm một bước là chứng Dương hư. Chứng Khí hư là do tiên thiên phú bẩm bất túc; hậu thiên mất nuôi dưỡng, ốm lâu thương khí là những nguyên nhân gây nên chứng này, Vì khí hư nên cơ năng của các Tạng Phủ không mạnh, biểu hiện lâm sàng có các chứng mỏi mệt yếu sức, thiếu hơi biếng nói, chóng”mặt hoa mắt, tự ra mồ hôi, lưỡi nhạt, mạch Hư vô lực. Chứng Dương hư ngoài những chứng trạng giống như chứng Khí hư, còn có nguyên nhân do dương khí tổn thương gây nên như cảm nhiễm hàn tà, ăn quá đồ sống lạnh, và cũng có thể do chứng Khí hư phát triển nên.
Chứng Dương hư do dương khí bất túc, toàn thân không được sưởi ấm, biểu hiện lâm sàng ngoài những chứng trạng của chứng khí hư, còn xuất hiện chứng sợ lạnh chân tay lạnh, mạch Trì do dương khí bất túc, mất chức năng sưởi ấm. Điểm phân biệt chủ yếu khác với chứng khí hư là có hiện tượng Hàn như sợ lạnh, tay chân lạnh, mạch Trì.
– Chứng Lý thực hàn với chứng Dương hư: Chứng Lý thực hàn tức là nói chứng Hàn thực nói chung; Chứng Dương hư còn gọi là chứng Hư hàn. Hai chứng đều có hiện tượng hàn như cơ thể lạnh tay chân lạnh, miệng nhạt không khát, sắc mặt trắng bệch. Chứng Hàn thực là do hàn tà quá thịnh, xâm phạm cơ thể, lấn át Dương khí gây nên, có các chứng trạng cơ thể lạnh, tay chân lạnh, miệng nhạt không khát, sắc mặt trắng nhợt, đau bụng cự ẩn, đại tiện táo kết, rêu lưỡi trắng đầy, mạch Huyền Khẩn có Lực. Điểm khác nhau giữa chứng Hàn với chứng Dương hư ở chỗ chứng Hàn thực không có các chứng trạng dương khí hư như mệt mỏi yếu sức, thiếu hơi biếng nói, tự ra mồ hôi v.v. mà lại biểu hiện thực chứng như đau bụng cự án, đại tiện bí kết, rêu lưỡi trắng đầy, mạch Huyền Khẩn có lực v.v.
– Chứng Chân nhiệt giả hàn với chứng Dương hư, cả hai đều biểu hiện ngoại hàn như chân tay lạnh, sợ lạnh. Chân tay lạnh sợ lạnh của chứng Chân nhiệt giả hàn là do nội nhiệt quá thịnh, dương khí bị bế nghẽn ở trong, không phân bố ra cơ biểu tứ chi gây nên, thân thể tuy sợ lạnh lại không muốn mặc áo, đồng thời lại biểu hiện các chứng trạng Lý nhiệt thực như khát uống nước lạnh, tiểu tiện sẻn đỏ, đại tiện táo kết, chất lưỡi đỏ rêu lưỡi vàng, mạch Hoạt Sác v.v. Còn chứng Dương hư thì có thể th hàng loạt Hàn chứng, mạch Trầm Trì v.v. Đây là điểm chủ yếu để chẩn đoán phân biệt.
Trích dẫn y văn
– Tự ra mồ hôi, ra mồ hôi trộm, cũng đều có chứng trạng Âm Dương, không được bảo tự ra mồ hôi là phải thuộc Dương; Ra mồ hôi trộm phải là thuộc Âm. Nhưng sự khác nhau của Âm Dương, phân biệt như thế nào? Trả lời: chỉ cần xem xét có hỏa hay không có hoả, thì hoặc là Âm hoặc là Dương, có thể biết được. Bởi vì hỏa thịnh mà ra mồ hồi, vì hỏa nó hun đốt âm, như thế biết là âm hư. Không có hỏa mà ra mồ hôi, đó là biểu khí không bền, như thế thì biết dương hư. Biết được hai loại ấy là biết được chỗ chủ yếu của ra mồ hôi, không còn ý nghĩ nào khác, mà phép điều trị cũng có thể xem đó làm cương lĩnh vậy (Hàn chứng – Cảnh NhạcToàn thư ).
– Nói Dương hư tức là nói nguyên dương của Tâm kinh bị hư, triệu chứng bệnh phần nhiều là ố hàn, trách cứ ở chỗ không có hoả; Phép trị phải trong thuốc bổ Khí thêm các vị như Ô phụ v.v. nặng hơn thì các bài như Tam Kiến thang, Chính dương tán (Y học hoặc vấn – Y học chính truyền).