NGUYÊN NHÂN
Đầu là nơi các dương khí tụ hội, khí thanh dương của lục phủ, tinh hoa của huyết ở ngũ tạng, đều tụ hội ở đó, vì vậy bất luận các tà khí ngoại cảm, hoặc các chứng nội thương bất túc, hoặc ứ đọng đường kinh lạc, đều làm cho khí thanh dương không được thư thái mà sinh ra chứng “nhức đầu”, bệnh lâu mà nặng, thì gọi là chứng “đầu phong”. Nay theo hai loại lớn là ngoại cảm và nội thương trình bày như sau:
- Nhức đầu do ngoại cảm
Phần nhiều do sự ăn uống, ở, làm lụng không cẩn thận, hoặc ngồi nằm chỗ gió, hoặc cảm lạnh, cảm nặng, đến nỗi tà khí lục dâm bên ngoài xâm phạm vào 3 kinh dương, tụ ở bộ phận đầu, mà gây thành chứng “nhức đầu”. Nếu bệnh lâu ngày không khỏi, làm cho đờm ứ đọng trong đường lạc thì sẽ thành chứng “đầu phong”.
- Nhức đầu do nội thương
Đại khái do các nguyên nhân tình chí không hoà, làm lụng nhọc mệt quá độ, phòng dục không chừng, ăn uống không điều độ, hoặc sau khi bệnh khỏi mà hư yếu.
BIỆN CHỨNG
Chứng “nhức đầu” mà người khoẻ mạnh, bệnh mới phát thì phần nhiều là ngoại cảm; người hư nhược thì bệnh đã lâu ngày thì phần nhiều nội thương, lại cần phải xét kỹ về chứng trạng toàn thân, kết hợp với mạch và lưỡi, để giúp cho việc biện chứng.
Nhức đầu do ngoại cảm
- Nhức đẩu do phong hàn
Nhức đầu, sợ lạnh, hoặc mũi ngạt, chảy nước mũi và ho, hoặc đau ran cả gáy lưng, gặp gió gặp lạnh thì đau dữ, cho nên thích lấy vải lụa trùm đầu, miệng không khát, lưỡi rêu trắng mỏng, mạch phù khẩn.
- Nhức đầu do phong nhiệt
Nhức đầu, sợ gió, hoặc phát sốt, họng đau, miệng khát muốn uống, tiểu tiện ngắn đỏ, rêu lưỡi vàng mỏng, mạch phù sác. Nặng thì đầu nhức như xẻ, phiền, uống nước lạnh, mặt hồng, mắt đỏ, môi, mũi, miệng lưỡi sinh mụn lở, tiểu tiện nóng đau, hoặc đại tiện bế tắc, rêu lưỡi vàng, mạch hoạt sác.
- Nhức đầu do phong thấp
Đầu nhức mà nặng, vị quản bức tức, tay chân mỏi, sắc mặt tối hãm, tiểu tiện ngắn ít hoặc đại tiện lỏng, rêu lưỡi nhớt, mạch nhu, kiêm có hàn thì không khát, tiểu tiện không đỏ, kiêm có nhiệt thì miệng khát muốn uống, tiểu tiện đỏ hoặc mũi chảy nước đục.
Nhức đầu do nội thương
- Nhức đầu do thận hư
Chứng này thường kiêm có các chứng nóng mặt, ù tai, lưng gối yếu, đàn ông thì “Di tinh”, đàn bà thì đới hạ (khí hư). Như lưỡi đảo, mạch tế, là thuộc thận âm bất túc, hoặc cảm thấy sợ lạnh, sắc mặt trắng, tay chân mát, lưỡi nhợt, mạch trầm khẩn là thuộc thận dương bất túc.
- Nhức đầu do can dương bốc lên
Lo nghĩ, nhọc mệt, hoặc bỗng nhiên giận dữ, thì nhức đầu, hoặc đầu trướng choáng váng, ngủ không yên, ưa tĩnh, ghét động, rêu lưỡi mỏmg, mạch huyền vì can dương bốc. Nếu nhức đầu mặt đỏ miệng khô, đại tiện bí, tiểu tiện đỏ, rêu lưỡi vàng và mạch huyền sác là một bệnh thuộc can hoả, nhức mà choáng váng, không mỏ được mắt, đỉnh đầu nặng, ấn xuống thì tê là thuộc can phong, phần lớn đều có liên quan đến chứng thận hư không dưỡng được mộc, huyết hư không dưỡng được can.
- Nhức dầu do đờm quyết
Đầu nhức, xây xẩm, lồng ngực đầy cứng, nôn oẹ đờm dãi, rêu lưỡi trắng nhợt, mạch huyền hoạt.
CÁCH CHỮA
- Nhức đầu do ngoại cảm
Chủ yếu là phải giải biểu tà, nếu nhức đầu do phong hàn thì nên sơ phong tán hàn, dùng Xuyên khung trà điều tán (1) gia giảm. Nhức đầu do phong nhiệt nên sơ phong tán nhiệt, dùng bài Tang cúc ẩm (2). Nhức đầu do phong thấp hiệp với hàn, thì nên trừ phong trục thấp, dùng bài Thần truật thang (3). Hiệp với nhiệt thì nên thanh hóa thấp nhiệt, dùng bài Thanh không cao (4). Chứng “lôi đầu phong” nên tuyên thông thăng tán, dùng bài Thanh chấn thang (5). Kiêm có đàm ứ đọng, thì ngoài việc căn cứ các cách trên để chữa, lại dùng những loại thuốc tiêu đờm trục ứ như nam tinh, bán hạ, bạch phụ tử, cương tàm, nhũ hương, một dược. Nếu dằng dai khó khỏi, thì châm trước gia giảm các vị thuốc khu phong thông lạc thuộc loại trùng, như loại ngô công, toàn yết, địa long, phòng phong.
- Nhức đầu do nội thương
Nhức đầu do thận hư, mà thuộc về thận âm hư thì nên dưỡng âm bổ thận, dùng bài Kỷ cúc địa hoàng hoàn (6), Tả quy hoàn (7) thuộc dương hư thì nên ôn bổ thận dương, dùng Hữu quy hoàn (8). Nhức đầu do can dương nên bình can tức phong, dùng Thiên ma câu đằng ẩm (9) gia linh dương giác. Nếu can hỏa vượng quá, nên kiêm dùng Đương quy long hội hoàn (10) Nhức đầu do trọc đờm, nên kiện tỳ hóa đờm, dùng Bán hạ, bạch truật, thiên ma thang (11).