CHÓC RI
Tên khác: Bán hạ rễ.
Tên khoa học: Typhonium divaricatum (L.) Decne; thuộc họ Ráy (Araceae).
Mô tả: Cây bụi cao 30-40cm, củ tròn bằng đầu con chim ri (sẻ), to 1-2cm, cho nhiều củ con. Lá có phiến hình đầu tên hay có 3 thuỳ cạn. Bông mo cao bằng cuống lá, mo nở to hình trái xoan mũi mác, có mũi nhọn, mềm như nhung ở mặt trên; trục mang các hoa đơn tính; phần cái ngắn, hoa lép vàng tươi cao 4mm, phần đực cao 1cm, nhị 3-4; phần phụ lép hình roi dài. Cụm hoa có mùi hôi. Mùa hoa tháng 6-12.
Bộ phận dùng: Thân rễ (RhizomaTyphonii).
Phân bố sinh thái: Cây mọc ở vườn hay bãi hoang, chỗ ẩm ướt.
Thu hái chế biến: Thu hái củ trong tự nhiên, vào khoảng tháng 7-12, rửa sạch đất cát, cắt bỏ rễ con, thái miếng, phơi khô rồi chế làm Bán hạ. Ngâm các miếng củ Chóc ri vào nước sôi trong 3 ngày đêm, thay nước hàng ngày, cho sạch nhựa, đem phơi khô rồi nấu với gừng sống. Dùng 150g Gừng cho 1kg Chóc ri, giã nát Gừng, chế nước vào ngâm với Chóc ri trong một buổi, lại đổ ngập nước, nấu trong 2 giờ, đem phơi sấy khô mà dùng. Nếu nếm còn ngứa thì lại nấu với Gừng lần nữa. Nói chung, trong việc chế biến củ chóc hay củ Chóc ri, để loại trừ chất độc gây ngứa, người ta tẩm Cam thảo, phèn chua, nước vo gạo, nước vôi, hoặc nấu với Cam thảo, Bồ kết; cũng có thể tẩm gừng, tẩm nước Bồ kết để tăng tác dụng trị ho.
Tính vị, tác dụng: Củ (Thân rễ) Chóc ri đã chế thành dạng bán hạ có vị cay, tính ấm, có tác dụng tiêu đờm, ráo thấp, hạ khí, ngừa nôn. Ở Ấn Độ, người ta cho rằng cây có tác dụng gây sung huyết da khi dùng tại chỗ.
Công dụng: Củ ăn được, cho bột làm bánh. Bán hạ chế dùng chữa ho đờm, hen suyễn, nôn mửa.
Liều dùng: Dùng 6-12g tán bột uống với nước Gừng hoặc phối hợp với các vị thuốc khác. Ở Ấn Độ người ta dùng trị bệnh ỉa chảy.
Bài thuốc:
1. Cấp cứu trúng gió cắn răng không nói, hay động kinh, rớt đờm chảy rãi, không
tỉnh: dùng củ Chóc ri chế tán bột thổi vào lỗ mũi cho cho hắt hơi sẽ tỉnh, vò xát vào lợi của bệnh nhân sẽ há miệng nói được.
2. Chữa đờm rãi kéo lên vướng cổ nghẹt thở, ho hen tức ngực hoặc đau bụng nôn mửa đi ngoài: dùng củ Chóc ri chế với Trần bì đều 8g, Gừng sống 6g cùng sắc uống.