Khái niệm
Lưỡi có khi cảm giác đau rát, đau xót, đau tê và đau rít… đều gọi là Thiệt thống” (lưỡi bị đau). Đau có thể ở đầu lưỡi, ở cạnh lưỡi, ở giữa lưỡi, ở gốc lưỡi hoặc đau toàn thể lưỡi có những bộ vị khác nhau.
Chứng Lưỡi đau bắt đầu thấy ở Linh khu – Kinh mạch thiên có viết: “Bệnh do Tỳ sinh ra, đau gốc lưỡi”. Đời sau nhân thấy diện bệnh khá rộng và phân chia quá tỉ mỉ liền lạm dụng gọi chung là chứng Lưỡi đau.
Chứng Lưỡi đau nếu do nhọt đột ung thũng gây nên thì không thuộc phạm vi giới thiệu ở mục này, có thể tham khảo mục “Thiệt sương”.
Phân biệt
Chứng hậu thường gặp
- Lưỡi đau do tạng phủ thực nhiệt: Có chứng lưỡi đau khá nặng, sắc lưỡi đỏ hồng nổi gai, rêu lưỡi vàng mỏng hoặc đầy, hoặc khô kiêm các chứng khát nước, đắng miệng Tâm phiền, dễ cáu giận, không ngủ được, tiểu tiện sẻn đỏ, đại tiện bí hoặc khô kết, mạch Hoạt Sác.
Lưỡi đau do âm hư hỏa vượng: Có chứng đầu lưỡi đau rát hoặc đau khô, chất lưỡi đỏ bóng, khô ráo ít tân dịch, có vết nứt ngang, không có rêu lưỡi hoặc tróc rêu kiêm các chứng mồ hôi trộm, khô quắt, mất ngủ, ngũ tâm phiền nhiệt, mạch Tế Sác.
Phân tích
- Chứng lưỡi đau do tạng phủ thực nhiệt: Nhiều kinh lạc của các tạng như Tâm, Tỳ, Can, Thận đều liên hệ tới lưỡi, cho nên các tà khí hỏa nhiệt ở các tạng đều có thể công lên đường lạc của lưỡi gây nên chứng Lưỡi đau. Nhưng bộ vị và chứng trạng thì có chỗ khác nhau: đầu lưỡi đỏ, đau rát và buốt, Tâm phiền mất ngủ là thuộc Tâm hỏa. Lưỡi đau chủ yếu ở hai bên cạnh lưỡi, kiêm chứng đắng miệng dễ cáu giận là thuộc Thận Can hỏa. Ớ giữa lưỡi bị đau, rêu lưỡi vàng dầy hoặc khô, ưa mát mà không muốn ăn, táo bón hoặc khô kết là thuộc Vị hỏa. Đầu lưỡi đau và cay là Phế hỏa hun đốt. Lưỡi tê đau và đầu choáng là đờm hỏa công lên, đường lạc ở lưỡi bị tê nghẽn. Toàn thể lưỡi có sắc tía và đau là tạng phủ có độc nhiệt. Khi điều trị chứng đau lưỡi do Tâm hỏa nên dùng Đạo xích tán gia Hoàng liên. Chứng đau lưỡi do Can hỏa nên dùng Long Đởm tả Can thang, nếu không hiệu quả thì dùng Đương quy long hội hoàn. Chứng đau lưỡi do Vị hỏa nên dùng Tả hoàng tán. Nếu đại tiện khô kết cho uống Đại Thừa khí thang. Đau lưỡi do Phế hỏa nên dùng Tả bạch tán gia Hoàng cầm. Đau lưỡi do đờm hỏa nên dùng Mông thạch cổn đờm hoàn. Nếu nhiệt độc ở tạng phủ công lên nên dùng Tam hoàng thang.
- Chứng Lưỡi bị đau do âm hư hỏa vượng: Có chứng lưỡi đỏ đau rát, phần nhiều xảy ra mất ngủ làm hao thương chân âm, phần âm tổn thương không nặng lắm. Sách Thiệt chẩn nghiên cứu viết: “Sắc lưỡi đỏ nhuận, đầu lưỡi nổi lên đột ngột như cái gai nhỏ và đau phần nhiều gặp ởngười bệnh bị mất ngủ hoặc người lao động về ban đêm”. Nếu phần âm tổn thương khá nặng hoặc là hư hỏa bốc lên thì như sách Biện thiệt chỉ namcó viết: “Táo rít là tân dịch đã hao tổn”, “Lưỡi nổi những vết nứt ngang là do thể trạng vốn âm khuy”. “Không có rêu và không nổi nốt mà có vết nứt là âm hư hỏa bốc lên”, phần nhiều có triệu chứng miệng khô muốn uống nhưng chỉ thích uống chút ít chứ không uống lượng nhiều; Tâm thần không được nuôi dưỡng, đêm khó vào giấc ngủ; âm hư hỏa vượng thì ngũ tâm phiền nhiệt. Điều trị có thể dùng Trúc diệp thang phối hợp với Lục vị địa hoàng hoàn.
Trích dẫn y văn
- Hay ăn thức ngọt thì gốc lưỡi đau và tóc rụng (Thiên kim phương – Thiệt luận).
- Lưỡi sưng nóng và đau nên trách cứ vào quân hỏa bốc lên (Y học trích túy – Tạp chứng yếu pháp).