VIỄN CHÍ – Polygala sibirica

Viễn chí là rễ phơi khô của một số loài thuộc chi Polygala. Dược điển Việt Nam in lần thứ nhất và Dược điển Trung Quốc quy định hai loài: Viễn chí lá nhỏ – Polygala tenuifolia Willd. hoặc viễn chí Sibêri – Polygala sibirica L. , Dược điển nhiều nước khác thì qui định loài Polygala senega L., họ Viễn chí – Polygalaceae.

Viễn chí thuộc loài cây nhỏ, sống dai. Từ gốc mọc lên nhiều thân nhỏ. Thân loài viễn chí lá nhỏ nhẵn còn loài Sibêri thì có lông tơ ngắn. Lá mọc so le, không cuống. Loài viễn chí lá nhỏ phiến lá hẹp, nhọn còn loài Sibêri phiến rộng hơn, hình mác. Cụm hoa chùm. Đài không đều còn lại trên quả, 5 lá đài có hai lá bên phát trễn thành cánh; 3 cánh hoa màu xanh dính lại thành ống không đều; 8 nhị dính liền thành 1 bó. Bầu trên, 2 ô. Quả nang.

Loài viễn chí lá nhỏ mọc ở đông Sibêri, xung quanh hồ Baican, loài Sibêri có ở vùng Sibêri và một số vùng khác như Ucraina, Capca. Ở Trung Quốc loài Sibêri có ở cả miền Nam và Bắc, loài viễn chí lá nhỏ có ở miền đông bắc và bắc. Hiện nay ta vẫn nhập viễn chí của Trung Quốc.

Rễ hình trụ hơi cong queo dài 10-15cm, đường kính 0,3-0,8 cm. Mặt ngoài màu xám nâu nhạt, có những nếp nhăn ngang và dọc. Lớp vỏ dày dễ tách khỏi lớp gỗ. Lớp vỏ màu nâu nhạt, lớp gỗ màu ngà vàng. Vị đắng nồng. Loại “Viễn chí nhục” là loại Viễn chí đã rút bỏ lớp gỗ.

Rễ của 3 loài trên đều chứa Saponin.

Saponin của viễn chí thuộc loại Saponin triterpenoid nhóm olean. Các thành phần trước đây xác định có trong một số loài viễn chí như: segenin (= acid tenuifolic), acid segenic, hydroxysegenic đều là những chất giả tạo. Chất saponin thật được xác định lại là presegenin. Một monosid của presenegin là prosenegin (=tenuifolin) cũng được xác định từ viễn chí lá nhỏ.

Trong viễn chí lá nhỏ còn có chất kiềm hữu cơ là tenuidin và một đường là polygalitol (= 1,5 anhydrosorbitol). Từ dịch chiết ether người ta đã tách thêm được 3 dẫn chất xanthon: 1,2,3,7- tetramethoxyxanthol (I). 1,2,3,6,7- pentamethoxy-xanthon (II). 6 – hydroxy1,2,3,7 – tetramethoxyxanthol (III) và dẫn chất 3,4,5 – trimethoxycinnamic acid (IV).

Từ rễ loài senega Brieskorn và cộng sự đã phân lập và xác định 8 saponin có alycon là presenegin và tỉ lệ giữa các đường glucose, galactose, xylose, fucose và rhamnose là 3,1,2,1,1; 2,1,1,1,1; 2,1,1,1,1; 3,1,1-; 3,-1,1,1; 3,1,1,1,2; 1,1,1,1,1; 3,1,6,-,1. Năm 1971 Shoji và cộng sự xác định cấu trúc của 3 saponin:

Lớp bần cấu tạo bởi trên 10 hàng tế bào. Mô mềm vỏ khá dày, tế bào chứa nhiều giọt dầu, đôi khi có tinh thể calci oxalat. Trong mô mềm đôi khi có những chỗ rách nằm ngang. Liber gồm những tế bào nhỏ; ở gần tượng tầng có nhiều chỗ rách. Tầng phát sinh không rõ. Gỗ cấu tạo bởi mạch gỗ, sợi gỗ và mô mềm gỗ. Tia ruột gồm 1-3 hàng tế bào. Rễ viễn chí lá nhỏ thường có cấu tạo đặc biệt: gỗ không thành vòng đều đặn mà bị mô mềm cắt thành từng đoạn.

Màu vàng nâu nhạt có những mảnh bần màu nâu nhạt. Rất nhiều mảnh mô mềm có chứa giọt dầu và tinh thể calci oxalat hình cầu gai. Mảnh mạch thường kèm theo sợi gỗ.

Uống với liều thích hợp saponin có trong dược liệu sẽ kích thích sự bài tiết niêm dịch ở khí quản, có tác dụng chữa ho, long đờm, kích thích sự bài tiết nước bọt, bài tiết các tuyến ở da và thông tiểu. Viễn chí có tác dụng tiêu viêm ngoài ra còn có tác dụng an thần, nâng cao trí lực.

– Thuốc chữa ho. Liều dùng mỗi lần 2 gam, ngày 6 gam dưới dạng thuốc sắc. Nếu cao lỏng thì dùng mỗi ngày 3 lần mỗi lần 0,5-2ml.

Có thể chế dưới dạng siro: Rễ viễn chí tán nhỏ 10g, nước cất 150ml.

Chú thích: theo tài liệu thì nước ta có nhiều loại viễn chí nhưng hầu như ít được sử dụng: