BỆNH NGUYÊN, BỆNH CƠ
Theo y học cổ truyền, mất ngủ thuộc phạm vi chứng “thất miên” . Có rất nhiều nguyên nhân gây mất ngủ. Tùy theo từng thể bệnh mà có những nguyên nhân khác nhau.
Theo “Hoàng đế Nội kinh tố vấn”: âm dương không cân bằng, ngũ tạng thất hoà, tinh khí hư tổn là nguyên nhân chủ yếu của loại bệnh này. Người già mất ngủ là do tuổi già sức suy, khí huyết hư tổn, cơ nhục khô héo, dưỡng khí không thông, khí của ngũ tạng đảo lộn, âm huyết suy yếu, dương khí quá thịnh nội phá nên ban ngày không có tinh thần, ban đêm không ngủ được; hoặc tâm âm không đủ, hư hoả bốc lên làm cho mạch dương kiểu thịnh gây ra mất ngủ vì mạch dương kiểu chủ về ngủ.
Tuệ Tĩnh trong “Nam dược thần hiệu” cho rằng: “Mất ngủ có ba nguyên nhân là người già yếu dương khí suy hay ốm khỏi còn yếu mà không ngủ được; đàm tụ ở đởm kinh, thần không yên mà không ngủ; lại có chứng tâm kinh nóng phiền, đởm kinh hàn lạnh mà không ngủ được”.
Hải Thượng Lãn ông Lê Hữu Trác trong “Y trung quan kiện” cho rằng: “Tâm là nơi chứa thần, thống nhiếp huyết mạch; can là nơi chứa hồn, chứa huyết; tỳ là nơi chứa ý và sinh ra huyết. Phàm chứng mất ngủ là do âm hư huyết kém; thần, hồn và ý đều bị thương tổn. Cho nên về phép chữa và xử phương cũng không ngoài ba kinh tâm, can và tỳ”.
Tóm lại: nguyên nhân gây mất ngủ ở người cao tuổi bao gồm:
- Khí huyết trong cơ thể hư suy, không nuôi dưỡng được tâm.
- Lo nghĩ quá độ mà ảnh hưởng đến tâm tỳ.
- Sợ hãi, lo lắng thái quá, không dám quyết đoán khiến cho tâm đởm khí hư, thần hồn không yên gây mất ngủ.
- Thận âm hư không tiềm được dương, không chế được hỏa, gây chứng tâm thận bất giao; hoặc thận tinh hư tổn, không sinh tủy, từ đó không nuôi dưỡng được não, làm cho não tủy thất dưỡng mà gây chứng mất ngủ.
- ăn uống không điều độ gây thực tích sinh đàm thấp ủng trệ, làm vị bất hòa, dẫn đến mất ngủ.
Vì vậy, việc điều trị chủ yếu quan tâm đến các tạng phủ tâm, tỳ, thận, đởm.
PHÂN THỂ LÂM SÀNG VÀ ĐIỀU TRỊ
Căn cứ vào nguyên nhân gây bệnh mất ngủ theo y học cổ truyền, có thể chia thành năm thể bệnh sau:
Thể tâm huyết hư
Chứng hậu
- Mất ngủ
- Hồi hộp, trống ngực, ngũ tâm phiền nhiệt
- Hoa mắt chóng mặt
- Hay quên
- Miệng khát
- Chất lưỡi đỏ, ít rêu
- Mạch tế sác.
Pháp điều trị: dưỡng tâm, an thần.
Phương dược
- Cổ phương: Thiên vương bổ tâm đan.
| Nhân sâm | 10g | Đương quy | 15g |
| Huyền sâm | 10g | Thiên môn | 15g |
| Đan sâm | 15g | Mạch môn | 15g |
| Bạch linh | 10g | Bá tử nhân | 15g |
| Ngũ vị tử | 12g | Tảo nhân | 15g |
| Viễn chí | 08g | Sinh địa | 10g |
| Cát cánh | 100 |
Các vị thuốc tán bột mịn, làm viên hoàn bằng hạt ngô, lấy thần sa làm áo, uống 12 — 16g/lần X 2 lần/ngày, uống lúc đói. Nếu dùng thang sắc thì uống 1 thang/ngày; sau khi sắc được nước thuốc, khi thuốc còn nóng, hòa thần sa 6g vào cho tan rồi uống. Kỵ tỏi, la bạc tử, ngư tinh thảo, rượu cao lương.
Thuốc nam:
Tâm sen 10g Lạc tiên 12g
Vông nem 12g Hà thủ ô 12g
Bá tử nhân 12g Long nhãn 10g
Sắc uống ngày 1 thang. Cách sắc: cho một lượng nước vừa ngập mặt thuốc, đun sôi 15 — 20 phút, uống trong ngày.
châm cứu
- Châm bổ nội quan, thần môn, cách du, tâm du, tam âm giao, trung đô. Thời gian: 20 — 30 phút/lần X 1 lần/ngày.
- Nhĩ châm: tâm, thần môn, vùng dưới vỏ. Thời gian: 20 – 30 phút/lần X 1 lần/ngày.
Khí công – dưỡng sinh; tập các bài luyện ý, luyện thở. Thời gian tập tối đa: 20 phút/lần X 1 – 2 lần/ngày.
Thể tâm tỳ lưỡng hư
Chứng hậu
- Mất ngủ, ngủ hay mê
- Hồi hộp, trống ngực
- Hay quên
- Chóng mặt
- Sắc mặt vàng nhợt, mệt mỏi
- Chán ăn
- Tứ chi tê nặng
- Chất lưỡi đạm nhạt
- Mạch nhược.
Pháp điều trị: dưỡng tâm, kiện tỳ, an thần.
Phương dược
- Cổ phương: Quy tỳ thang.
| Đảng sâm | 15g | Phục thần | 12g |
| Bạch truật | 15g | Cam thảo | 06g |
| Hoàng kỳ | 15g | Đương quy | 15g |
| Tảo nhân | 12g | Viễn chí | 06g |
| Mộc hương | 10g | Long nhãn | I2g |
| Đại táo | 12g | Sinh khương | 3 lát |
sắc uống ngày 1 thang, chia 2 lần, uống trước ăn 30 phút. Có thể tán bột 10 vị thuốc ở trên, trộn với mật làm hoàn, uống 12 — 16g/ngày với nước sắc sinh khương, đại táo.
Thuốc nam:
| Rễ vú bò | 15g | Hoài sơn | 12g |
| Bạch truật | 12g | Lạc tiên | 12g |
| Long nhãn | 12g | Vông nem | 12g |
| Kê huyết đằng | 12g | Hạt sen | 08g |
| Lá dâu non | 12g | Ý đĩ | 12g |
Sắc uống ngày 1 thang. Cách sắc: cho một lượng nước vừa ngập mặt thuốc, đun sôi 15 – 20 phút, uống trong ngày.
Châm cứu
- Châm bổ nội quan, thần môn, thái bạch, tâm du, tỳ du, tam âm giao, túc tam lý. Thời gian: 20 – 30 phút/lần X 1 lần/ngày.
- Nhĩ châm: tâm, tỳ, thần môn, vùng dưới vỏ. Thời gian: 20 – 30 phút/lần X 1 lần/ngày.
Khí công – dưỡng sinh: tập các bài luyện ý, luyện thở. Thời gian tập tôi đa: 20 phút/lần X 1 – 2 lần/ngày.
Thể tâm đởm khí hư
Chứng hậu
- Mất ngủ, ngủ hay mê, dễ tỉnh giấc
- Cảm giác sợ hãi, hay giật mình
- Hồi hộp, trống ngực
- Sắc mặt nhợt
- Chất lưỡi nhạt
- Mạch huyền tế.
Pháp điều trị: ích khí trấn kinh, an thần định chí.
Phương dược
- Cổ phương: An thần định chí hoàn gia giảm.
Phục linh 15g Viễn chí 12g
Nhân sâm 15g Thạch xương bồ 06g
Long xỉ 12g Táo nhân sao đen 12g
Phục thần 15g Mẫu lệ 12g
Dạ giao đằng 12g
Tất cả các vị thuốc sấy khô, tán bột mịn, làm hoàn với mật ong, uống 12 – 16g/lần X 2 lần ngày. Có thể dùng thang, sắc uống 1 thang/ngày, chia 2 lần.
- Thuốc nam:
| Bình vôi Thạch quyết minh Lạc tiên Liên nhục | 20g 12g 12g 12g | Táo nhân sao đen Thảo quyết minh sao đen Vông nem Đan sâm | 12g 12g 12g 12g |
Sắc uống ngày 1 thang. Cách sắc: cho một lượng nước vừa ngập mặt thuốc, đun sôi 15 – 20 phút, uống trong ngày.
Châm cứu
- Châm bổ nội quan, thần môn, tâm du, can du, cách du, đởm du, thái xung, tam âm giao. Thời gian: 20 – 30 phút/lần X 1 lần/ngày.
- Nhĩ châm: tâm, đởm, thần môn, vùng dưới vỏ. Thời gian: 20 – 30 phút/lầnx 1 lần/ngày.
Khí công – dưỡng sinh: tập các bài luyện ý, luyện thở. Thời gian tập tối đa: 20 phút/lần X 1 — 2 lần/ngày.
Thể thận âm hư
Chứng hậu
- Mất ngủ, ngủ hay mê, hay quên
- Hoa mắt chóng mặt, ù tai
- Lưng gối đau mỏi
- Di tinh, mộng tinh
- Đại tiện phân táo
- Chất lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng
- Mạch trầm nhược.
Pháp điều trị: tư bổ thận âm, giao thông tâm thận.
Phương dược
- Cổ phương: Lục vị địa hoàng hoàn hợp Giao thái hoàn.
| Thục địa | 320g | Hoài sơn | 160g |
| Sơn thù | 160g | Trạch tả | 120g |
| Bạch linh | 120g | Đan bì | 120g |
| Hoàng liên | 120g | Nhục quế | 40g |
Tất cả tán bột mịn, luyện mật làm hoàn, uống 8 – 12g/lần X 2 – 3 lần/ngày với nước sôi để nguội hoặc nước muối nhạt. Ngoài ra có thể làm thang với liều lượng thích hợp, sắc uống ngày 1 thang, chia 2 lần.
Thuốc nam:
Đỗ đen sao chín 15g Vừng đen sao chín 10g
Lạc tiên 12g Dây hà thủ ô 12g
Lá vông non 12g vỏ núc nác sao rượu 08g
Lá dâu non 12g Thảo quyết minh sao đen 12g
Sắc uống ngày 1 thang. Cách sắc: cho một lượng nước vừa ngập mặt thuốc, đun sôi 15 – 20 phút, uống trong ngày.
Châm cứu
- Châm bổ thái khê, thận du, nội quan, thần môn, tam âm giao. Thời gian: 20-30 phút/lần X 1 lần/ngày.
- Nhĩ châm: tâm, thận, thần môn, vùng dưới vỏ. Thời gian: 20 — 30 phút/lần X 1 lần/ngày.
Khí công – dưỡng sinh: tập các bài luyện ý, luyện thở, luyện hình thể. Thời gian tập tối đa: 20 — 30 phút/lần X 1 – 2 lần/ngày.
Thể vị bất hòa
Chứng hậu
- Các triệu chứng thường xảy ra sau ăn nhiều
- Mất ngủ, ngủ không yên
- Bụng căng tức, đau, khó chịu, ợ hơi
- Đại tiện không thông khoái
- Rêu lưỡi dày
- Mạch hoạt.
Pháp điều trị: tiêu đạo, hòa vị, hóa đàm.
Phương dược
- Cổ phương: Bảo hòa hoàn.
| Thần khúc | 80g | Trần bì | 40g |
| Sơn tra | 240g | Liên kiểu | 40g |
| Phục linh | 120g | La bạc tử | 40g |
| Bán hạ chế | 120g |
Các vị thuốc tán bột mịn, hòa nước cơm làm hồ, hoàn thành viên bằng hạt ngô, uống 8 – 12g/lần X 2 — 3 lần/ngày với nước sôi để nguội hoặc nước sắc mạch nha sao. Có thể dùng thang với liều thích hợp, sắc uống ngày 1 thang, chia 2 lần.
Thuốc nam:
Sâm nam 15g Hoài sơn 12g
Sơn tra 12g Trần bì 08g
Vỏ vối 12g Hạt cải trắng 08g
Chỉ xác 08g Thần khúc 12g
Sắc uống ngày 1 thang. Cách sắc: cho một lượng nước vừa ngập mặt thuốc, đun sôi 15 – 20 phút, uống trong ngày.
Châm cứu
- Châm tả trung quản, thiên khu, phong long, tỳ du, vị du, túc tam lý; châm bổ nội quan, thần môn, tam âm giao. Thời gian: 15-30 phút/lần X 1 lần/ngày.
- Nhĩ châm: tỳ, vị, giao cảm. Thời gian: 20 – 30 phút/lần X 1 lần/ngày.
- Khí công – dưỡng sinh: tập các bài luyện thở, luyện hình thể. Thời gian tập tối đa: 20 – 30 phút/lần X 1 – 2 lần/ngày.
Ngoài ra, các trường hợp mất ngủ ở người cao tuổi có thể sử dụng phương pháp xoa bóp bấm huyệt cục bộ hoặc toàn thân để tạo cảm giác thư thái, nhẹ nhàng trước khi đi ngủ.
CHĂM SÓC VÀ PHÒNG BỆNH
Chăm sóc giấc ngủ và phòng chống bệnh mất ngủ ở người cao tuổi là việc rất quan trọng. Các phương pháp chăm sóc giấc ngủ và phòng chống bệnh mất ngủ đã nêu ở phần y học hiện đại. Phần này đề cập đến một số cách phòng chống bệnh mất ngủ theo y học cổ truyền.
Xoa bóp – bấm huyệt: hướng dẫn bệnh nhân và người nhà bệnh nhân phương pháp xoa bóp bấm huyệt cục bộ hoặc toàn thân có tác dụng tạo cảm giác thư thái, nhẹ nhàng trước khi đi ngủ.
- Khí công – dưỡng sinh: hướng dẫn người bệnh thực hiện các bài tập luyện ý, luyện thở, luyện hình thể hằng ngày phù hợp với từng người có tác dụng giúp tinh thần thư thái, cơ thể khỏe mạnh. Từ đó giúp làm tăng thời lượng và chất lượng giấc ngủ cho người cao tuổi.
- Thầy thuốc cần khuyến khích người cao tuổi tham gia vào các hoạt động xã hội hoặc các công việc gia đình hằng ngày, tránh tình trạng nhàn rỗi quá mức, thường dẫn đến hiện tượng ngủ gà vào ban ngày, mất ngủ vào ban đêm. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý người cao tuổi không nên hoạt động quá sức, dễ dẫn đến tình trạng mệt mỏi, căng thẳng về thể chất và tinh thần gây mất ngủ.
- Ngoài ra, thầy thuốc nên hướng dẫn người cao tuổi sử dụng một số món ăn
- bài thuốc có tác dụng an thần, giúp phòng chống bệnh mất ngủ như:
+ Thảo quyết minh sao đen: sắc uống hoặc hãm chè uống hằng ngày.
+ Tâm sen sao vàng, mỗi ngày 15g sắc nước uống thay trà.
+ Trà hoa nhài: hãm nước uống hằng ngày.
+ Hoa hiên, đường phèn: sắc nước uống trước khi đi ngủ.
+ Chè long nhãn.
+ Lá vông: mỗi ngày một nắm đun nước uống hoặc nấu canh àn.
+ Hoa thiên lý: làm rau ăn hằng ngày…
- tóm lại: mất ngủ là tình trạng giảm cả về thời lượng và chất lượng giấc ngủ. Mất ngủ gây ra cảm giác mệt mỏi, uể oải vào ngày hôm sau, ảnh hưởng tới sức khỏe và chất lượng cuộc sống của người cao tuổi. Trong điều trị và phòng bệnh, ngoài việc sử dụng các thuốc an thần, cần chú ý đến luyện tập thể dục thể thao, điều chỉnh các sinh hoạt hằng ngày (phát huy những thói quen tốt, loại bỏ những thói quen không có lợi cho sức khỏe), điều trị các bệnh toàn thân có thể ảnh hưởng đến chất lượng giấc ngủ. Chăm sóc giấc ngủ và phòng chống bệnh mất ngủ là việc rất quan trọng, góp phần nâng cao sức khỏe ,và chất lượng cuộc sống của người cao tuổi.